غم فرونشست زمین

به گزارش ایرنا، به بهانه نوشتن، سه كیلومتری به دل به كویر این منطقه زدیم، نزدیك شكاف بزرگی ایستادیم، به ته آن چاله ظلمت نگاه می كنیم بی اختیار می ترسی گویا می خواهد تو را ببلعد، آری، چه كسی سنیه های زمین را شكافت و بر آن این همه درد ریخت و غم فرونشست را به زمین داد.
آیا كسی نیست از این همه درد زمین بگوید و بگرید، چه شده است فلات ایران را كه در غم آب و خشكسالی می نالد و چشمه ها و رودها و قناتش خشك شده اند، جنگلش بدتر از بیابانش و بیابانش بدتر از خیابانش مشكل دارند.
چه كسانی این چنین هندسه زمین را آشفته كرده اند، چرا برای فرونشست زمین تدابیری نمی اندیشیم؟ چرا به این هشدارها و تهدیدها بی توجه شده ایم؟ آیا برای رفع این چنین مشكلات حادی برنامه ریزی كرده ایم؟ درصورت ادامه این روند در آینده نزدیك به طور قطع كویر دهان می گشاید و اهالی اش را خواهد بلعید.
كارشناسان می گویند فرونشست یك پدیده زیست محیطی، به‌معنی نشست تدریجی و یا پایین رفتن ناگهانی سطح زمین به‌دلیل تراكم مواد زیر سطحی است، برداشت بیش از حد از آب‌های زیرزمینی، كه ناشی از نیاز روزافزون به منابع آب است، یكی از دلایل اصلی رخداد این پدیده به شمار می‌آید.
فرونشست زمین، پدیده ای كه از آن صاحبنظران علوم زمین شناسی به عنوان زلزله خاموش در سال های اخیر نام می برند، حادثه ای تدریجی كه بی توجهی به آن خسارت های جبران ناپذیری را در سطوح مختلف به همراه دارد اما با این اوصاف روند این پدیده قابل كنترل و پیشگیری است.
فرونشست می تواند در اثر پدیده های طبیعی زمین شناسی یا فعالیت های انسانی ایجاد شود، اما به گفته كارشناسان، كاهش شدید سطح آبهای زیرزمینی در اثر برداشت بی رویه از این منابع، مهمترین دلیل فرونشست زمین در ایران است.
طی سال های گذشته تغییرات اقلیمی و خشكسالی های پیاپی و بلندمدت، عدم مدیریت در مصرف آب در بخش های مختلف شهری و صنعت و استفاده از روش های سنتی آبیاری در بخش كشاورزی موجب شده است تا بخش قابل توجهی از منابع آبی كشور خشك شود و تنزل سطح سفره های زیرزمینی را در بسیاری از مناطق كشور به همراه داشته باشد.
تحقیقات نشان از وقوع این پدیده در بیش از 150 كشور جهان از جمله ایران دارد.
طبق تحقیقات انجام شده پدیده فرونشست زمین در 209 دشت از دشت‌های كشور از جمله دشت‌های كاشمر، تهران، مشهد، كاشان، سمنان، دامغان، گرمسار و رفسنجان را با مشكل مواجه كرده است.
بیشترین نرخ فرونشست زمین 30 سانتی متر بر سال مربوط به دشتهای رفسنجان وكاشمر و كمترین نرخ فرونشست زمین چهار و سه دهم سانتی متر بر سال متعلق به دشت‌های جمكران و كاشان می باشد.
در حالی كه در جهان نشست بیش از چهار میلی متر در سال زمین بحران نامیده می شود، به طور میانگین سالانه 10تا 12 سانی متر در دشت سمنان، در دشت گرمسار هشت سانتی متر و 12 سانتی متر در دشت ایوانكی نشست زمین در دشت های استان رخ می دهد.
به گزارش ایرنا، حجم منابع آب استان سمنان یك میلیارد و 65 میلیون مترمكعب كه 843 میلیون مترمكعب از این مقدار از منابع آب زیرزمینی بهره برداری می شود.
میزان آب مصرفی سالانه بخش كشاورزی در استان سمنان 902 میلیون مترمكعب است كه 87 درصد منابع آبی در این استان به مصرف كشاورزی می رسد. به گفته مسوولان استان سمنان برداشت بی رویه از سفره های زیرزمینی سبب شده تا افت 70 سانتی متری آب را در این سفره ها شاهد باشیم.
علاوه بر برداشت بی رویه از منابع آب های زیرزمینی در سمنان، كاهش بارندگی و افزایش دما منجر به خشكسالی ها در استان شده، كه خطر فرونشست در دشت های استان را تشدید كرده است.
متوسط بارندگی سالانه در كشور 250 و در استان سمنان 107 میلی‌متر است، دمای هوای تابستان هر ساله در این استان بین یك تا یك‌ و نیم درجه سانتی گراد افزایش می‌یاید.
طبق اطلاعات موجود، در بیشتر دشت های استان پدیده فرونشست زمین گزارش شده است.
فرونشست های استان سمنان در اراضی جنوب وادی السلام سمنان به سمت شهرستان سرخه و صوفی‌آباد، در جاده نظامی و روستای اعلاء مركز استان، در مناطقی از شهرستان دامغان، گرمسار و شاهرود رخ داده است.

**ضرورت اصلاح سیاست های برداشت آب در سمنان
پرفسور پرویز كردوانی پدر كویرشناسی ایران در گفت و گو با ایرنا با بیان این كه پدیده فرونشست مجزا از فروچاله است، گفت: فرونشست حركت قایم رو به پایین سطح زمین در مقیاس بزرگ در اثر برداشت بی رویه آب های زیرزمینی است اما فروچاله در زمین های آهكی به صورت فرورفتگی سطح زمین كه به شكل های بیضی و كروی دارای دیواره های با شیب تند كه در اثر گسیختگی لایه های سطحی ایجاد شده، می باشد.
كردوانی با بیان این كه تنها پیشگیری چاره جلوگیری از وقوع فرونشست زمین است، افزود: زمانی كه این پدیده رخ دهد، زمین حالت آبگیری خود را از دست داده و امكان بازگشت به حالت اولیه وجود ندارد.
وی با اشاره به گسترش پدیده فرونشست در شهرهای كشور، بیان كرد: رشد روزافزون جوامع شهری به دلیل مهاجرت روستاییان باعث شده برای تامین آب آشامیدنی مناطق شهری چاه های عمیق و نیمه عمیق متعددی حفر شود كه منجر به افت سطح آب های زیرزمنی و در نتیجه وقوع پدیده فرونشست در این مناطق شده است.
وی تصریح كرد: حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق برای آشامیدنی شهروندان باعث بروز فرونشست زمین شده اما مسوولان كشوری و استان سمنان این پدیده را به بخش كشاورزی و كشاورزان مرتبط می سازند.
كردوانی خاطرنشان كرد: اولویت بندی در مصرف آب استان های كشور ابتدا آب آشامیدنی، صنعت و اگر با كمبود آب مواجه نبودیم مصارف كشاورزی و در نهایت باتلاق ها و تالاب ها می باشد.
پدر كویرشناسی ایران ادامه داد: حفر چاه ها در بخش كشاورزی در طی این سال ها افزایش یافته اما وزارت نیرو در طرح تعادل بخشی آب های زیرزمینی اقدام به انسداد چاه های غیرمجاز و نصب كنتورهای هوشمند در راستای حجمی كردن مصرف آب كشاورزی كرده كه این امر نه تنها كمكی به بازگشت زمین های فرونشست به حالت اولیه نمی كند بلكه مهاجرت روستاییان را به دنبال دارد.
وی با بیان این كه در استان سمنان طرح هوشمندسازی چاه های كشاورزی با جدیت بیشتری پیگیری می شود، تصریح كرد: مساله فرونشست در شهرهای این استان وخیم تر بوده چرا كه با طرح های وزارت نیرو در روستاها مصرف آب به شدت محدود و در نهایت به شهرنشینی منجر شده از سوی دیگر برداشت آب از سفره های زیرزمینی با حفر چاه های عمیق برای مصارف آشامیدنی در شهرها افزایش می یابد.
كردوانی ادامه داد : پدیده فرونشست در شهرها مخاطراتی چون شكسته شدن پل ها، شكستگی لوله های گاز و آب به خصوص لوله های فرسوده،كج شدن دكل های برق، تخریب تاسیسات زیربنایی، از بین رفتن خانه ها قدیمی و بافت فرسوده و نابودی آثار تاریخی استان می شود.
وی خاطرنشان كرد : شكستگی در جاده ها، جابه جایی ریل قطارها، خشك شدن قنات و رودخانه ها، تبدیل كویر مركزی به بیابان و بیابان زایی دشت ها از دیگر آثار مخرب پدیده فرونشست زمین كشور و استان سمنان است.
این چهره ماندگار كشور با تاكید بر این كه مساله فرونشست قابل جبران نیست، اظهارداشت: كاهش حفر چاه ها در مناطق شهری توسط وزارت نیرو، تصفیه فاضلاب های شهری، نصب كنتورهای هوشمند برای ساكنان شهرها، استفاده از آب های غیرمتعارف مانند نزولات آسمانی برای استفاده آب آشامیدنی با توجه به این كه بارش ها در ارتفاعات شمالی استان به نسبت مناسب بوده، كاهش حفر چاه های غیرمجاز كشاورزی، اصلاح الگوی آبیاری در كشاورزی، تغذیه مصنوعی چاه و دشت ها و فرهنگ سازی در راستای مصرف بهینه آب در خانوارها از جمله راه كارهای جلوگیری و كنترل فرونشست در استان سمنان است.
پدر كویرشناسی ایران همكاری دستگاه ها در این امر را ضروری دانست و خاطر نشان كرد: تا زمانی كه نگرش جدی و اهتمام در راستای كار تیمی میان مسوولان و دستگاه‌های اجرایی پدید نیاید، اوضاع هر روز وخیم‌تر خواهد شد و باید منتظر عواقبی بدتر از این هم بود.

**ضرورت مشاركت مردم در مدیریت منابع آبی
دانشیار حوزه اقلیم شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سمنان در گفت و گو با ایرنا افزود: سطح ایستابی آب های زیرزمینی سطحی ثابت بوده اما زمانی كه میزان برداشت آب های زیرزمینی بیش از حد باشد، تراز سطح ایستابی كاهش یافته و فضای بوجود آمده باعث نشست زمین می شود.
سعید كامیابی با بیان این كه این پدیده بیشتر در دشت های بحرانی رخ می دهد، افزود: در دشت های بحرانی استان كه شامل دشت های سمنان، گرمسار، جنوب دامغان و شاهرود می باشد، فرونشست زمین به طور كامل مشهود است.
كامیابی اظهارداشت: برداشت بی رویه آب های زیرزمینی با حفر چاه های عمیق و متعدد در این مناطق باعث بروز فرونشست در دشت های استان شده است.
دانشیار حوزه اقلیم شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سمنان مهمترین عامل بازدارنده تشدید فرونشست زمین را عدم برداشت بی رویه آب برشمرد و تصریح كرد: كنترل چاه های حفرشده، عدم حفر چاه های جدید، اقدامات لازم جهت كاهش تاثیر فرآیند خشكسالی كما این كه خشكسالی های سال های اخیر اثر قابل توجهی بر این موضوع گذاشته، می تواند روند بروز این پدیده را كند كرد.
وی ادامه داد: عمده ترین راهكار برای جلوگیری از نشست زمین در دشت های بحرانی تغذیه مصنوعی منابع آب های زیرزمینی با احداث بندها و كنترل و هدایت آب های سطحی و سیلاب هاست.
این دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی سمنان بیان داشت : بیشتر چاه های حفر شده در استان به منظور مصرف كشاورزی بوده و سیستم نوین آبیاری شرایط مساعدتری برای ذخیره منابع آب زیرزمینی با كاهش میزان مصرف مهیا ساخته بنابراین جایگزینی سیستم های مكانیزه آبیاری به جای روش های سنتی و غرقابی توسط كشاورزان و روستاییان اطراف دشت های بحرانی راهبرد صرفه جویی در استحصال از آب های زیرزمینی به جهت مصرف در این بخش است.
دانشیار حوزه اقلیم شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سمنان مشاركت مردم در مدیریت منابع آب های زیرزمینی در كنار دستگاه های اجرایی را مهم برشمردو گفت: صرفه جویی و كنترل میزان مصرف منجر به كاهش كاستی ها و ذخیره سازی منابع آب می شود.
به گفته وی با فرهنگ سازی در مصرف بهینه آب های زیرزمینی، بازتاب پیامدهای منفی فرونشست زمین، اقدامات مستمر و موثر متولیان امر و مشاركت مردم می توان پیامدهای اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی این مساله را كاهش داد.

**روند افزایشی نرخ فرونشست در سمنان
ربیس سازمان زمین شناسی و اكتشافات معدنی استان سمنان در گفت و گو با ایرنا، گفت: در دهه های اخیر رشد روز افزون جمعیت استان همراه با گسترش برداشت بی رویه از منابع آب‌های زیرزمینی به منظور مصرف در بخش های كشاورزی، صنعت و آشامیدنی در كنار تغییرات اقلیمی و خشكسالی‌های فزاینده، پیامدهای نامطلوبی را در جنبه‌های كمی و كیفی منابع آب به همراه داشته كه یكی از این پیامدها فرونشست زمین در دشت های استان سمنان است.
یاسر وكیل زاده پیشینه نرخ فرونشست زمین در سمنان و دامغان را برابر با 14 سانتی متر بر سال اعلام كرد و افزود: افزایش روز افزون بهره برداری از منابع آب‌های زیر‌زمینی با توجه به ویژگی‌های زمین‌شناسی دشت های استان پدیده فرو ریزش سطح زمین را توسعه داده كه با در نظر گرفتن شرایط موجود و پیش‌بینی‌های انجام شده، انتظار روند افزایشی در میزان نرخ فرونشست است.
وكیل زاده حفاظت از سفره‌های آب زیرزمینی، صرفه‌جویی در مصرف و ممانعت از هدر‌رفت آب‌های سطحی را سه راهكار كلی مدیریتی در مقابله با فرونشست زمین استان برشمرد.
وی ادامه داد : میزان نرخ فرونشست دشت ها با استفاده از سامانه های پایش اندازه گیری سپس با در نظر گرفتن آن، درجه خطرپذیری رخداد مذكور در منطقه مطالعه و ضمن انجام بررسی‌های گسترده‌تر، راهكاری مناسب را با توجه به وضعیت و شرایط هر كدام از دشت‌ها و حوضه‌های فرونشست زمین اتخاذ می شود.
رییس سازمان زمین شناسی و اكتشافات معدنی سمنان خاطرنشان كرد: بررسی‌ های صحرایی انجام شده نشان از گسترش آثار این پدیده در نواحی مختلف است كه می توان به فروچاله‌ها و شكاف‌های زمین در سمنان، دامغان و سرخه اشاره كرد.
به گفته وكیل زاده كج‌شدگی تیرها و دكل‌های برق، بالازدن لوله جدار چاه‌ها، ایجاد ترك در ساختمان‌ها و سازه‌های مهندسی مانند پل‌ها و شكل‌گیری فروچاله‌ها، ترك‌ها و شكاف‌های موازی در پهنه فرونشستی و زمین‌های كشاورزی از دیگر آثار این رخداد در استان است.
وی اضافه كرد: عدم صدور مجوز‌های جدید بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی دشت های بحرانی، كاهش بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی، احیای قنات‌ها، جلوگیری از ساخت و سازهای غیرضروری و اتخاذ تدابیر لازم در جهت كاهش تبخیر و تلفات انتقال آب از مسیر كانال‌ها و لوله‌های شبكه آبرسانی كه فرسودگی آن‌ها موجب هدررفت آب می‌شوند از راه كارهای كنترل و كاهش اثرات مخاطرات ناشی از فرونشست در دشت های استان است.
وی تصریح كرد: تهیه الگوی كشت بهینه، عدم كشت محصولات غیر ضروری و آب بر، بهبود‌ شرایط خاك و به كارگیری روش‌های نوین آبیاری در بخش كشاورزی می تواند به حفظ منابع زیرزمینی آب كمك كند.
رییس سازمان زمین شناسی و اكتشافات معدنی استان سمنان تاكید كرد: چنانچه امروز به فكر جلوگیری از توسعه آثار زیان بار فرونشست زمین در دشت‌های استان نباشیم، جبران مسایل در آینده امكان پذیر نمی باشد.
كسری مخزن آب زیرزمینی در استان سمنان به 143 میلیون متر مكعب در سال می رسد و عامل اصلی بحران آب اضافه برداشت‌های مستمری است كه توسط چاه‌های عمیق از آبخوان اصلی دشتها انجام شده است.
در استان سمنان حدود یك میلیارد و 250 میلیون مترمكعب آب در سال تولید می شود كه 87 درصد در بخش كشاورزی، حدود هشت درصد در بخش صنعت و خدمات و حدود پنج درصد در بخش آب آشامیدنی مصرف می شود.
13 دشت از 26 دشت استان ممنوعه بوده و سهم آب های زیرزمینی از تامین آب در استان بیش از 70 تا 80 درصد است در شرایطی كه اگر این میزان 40 درصد باشد بحران محسوب می شود.
6026/