چگونه نهج البلاغه بخوانیم

فیلسوفی كه از آن یاد كردیم «جرج جرداق» است كه در سال دو هزار میلادی گفت، بیش از 200 بار نهج البلاغه را مطالعه كرده و هر بار ﮐﻪ خطبه ها، نامه ها و حكمت های امیر مومنان را خوانده، ﻧﮕﺮش ها ﻭ ﺍفق های ﺟﺪﯾﺪﯼ ﺍﺯ ﻋﻠﻮﻡ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮﺍی اش ﺁﺷﮑﺎﺭ شده است.
شاید بسیاری از پیروان و علاقه مندان حضرت علی (ع) علاقه داشته باشند با نهج البلاغه آشنایی پیدا كنند و به مطالعه این كتاب بپردازند ولی خواندن این كتاب اصول و روش هایی دارد كه اگر از این اصول غافل شویم، نه تنها موفق به درك مطالب عالی این كتاب نمی شویم كه ممكن است آن را كنار بگذاریم.
به همین دلیل دانشگاه علوم قرآن و حدیث ضمن برگزاری یك نشست تخصصی با عنوان سیر مطالعاتی نهج البلاغه در نمایشگاه قرآن، علاقه مندان را با نحوه مطالعه مشهورترین كتاب حدیثی شیعه آشنا كرد.
البته «عبدالهادی فقهی زاده» رئیس بیست و ششمین نمایشگاه بین المللی قرآن كریم نیز یكی از ویژگی های نمایشگاه امسال را پرداختن به حوزه عترت به ویژه نهج البلاغه و شخصیت امیر مومنان برشمرده بود و برگزاری این نشست را می توان در راستای تحقق همین ویژگی دانست.
حجت الاسلام «سید محمدكاظم طباطبایی» استاد حوزه و عضو هیات علمی دانشگاه قرآن و حدیث در این نشست با اشاره به مهجوریت نهج البلاغه در میان مردم و حتی طلاب علوم دینی سفارش هایی را برای دوستداران امیر مومنان بیان كرد تا چگونه بهره های لازم را از این كتاب كه به عنوان برادر قرآن معروف است، ببرند.
طباطبایی در ابتدا پیشینه ای از نهج البلاغه ارائه كرد و گفت: این كتاب در سال ۴۰۰ هجری توسط سید رضی نوشته شده اما قبل از آن هزاران كتاب حدیثی دیگر مانند كتب اربعه نوشته شده و در حدود شش هزار كتاب حدیثی وجود دارد بسیاری از این كتاب ها بر گردآوری نهج‌البلاغه مقدم هستند.
وی گفت: كتب اربعه به عنوان مهمترین كتاب های حدیثی شیعه شامل الكافی تالیف شیخ كلینی، من لایحضره الفقیه نوشته شیخ صدوق و تهذیب الاحكام و استبصار تالیف شیخ طوسی است.
طباطبایی افزود: نهج البلاغه در ردیف كتب اربعه هم نیست ولی مشهورترین و تاثیرگذارترین كتاب حدیثی شیعه است و حتی علمای اهل سنت و غیر مسلمانان نیز شرح های بسیار و زیبا در نهج البلاغه نوشته اند كه از جمله می توان به علی خان عرشی از هند اشاره كرد.

** شمار كمی از طلبه ها، نهج البلاغه می خوانند
این استاد حوزه از بیگانه بودن مردم و حتی طلاب علوم دینی با نهج البلاغه اظهار تاسف كرد و گفت: بنده تاكنون از حدود شش هزار و ۴۰۰ نفر كه بالغ بر ۶۰ درصد از این افراد طلبه بوده‌اند، این پرسش را داشتم كه تاكنون چندبار نهج‌البلاغه را به طور كامل خوانده‌اند و درحدود پنج درصد از این افراد اعلام كردند كه یك بار به طور كامل این كتاب را مطالعه كرده اند.

** چگونه با نهج البلاغه ارتباط برقرار كنیم
كتاب شریف نهج‌البلاغه شامل 241 خطبه، 79 نامه و 480 حكمت است كه توسط سید رضی بر اساس ایده یك كتاب ادبیاتی فاخر عرب جمع‌آوری شده و در واقع نگاه سید رضی به عنوان یك متخصص عرب با ذوق و استعداد بوده است و به همین دلیل نمی توان این كتاب را همانند سایر كتاب ها به دست گرفته و از ابتدا شروع به خواندن آن كنیم و حجت الاسلام طباطبایی با ارائه روش هایی گفت كه چگونه می توان با این كتاب ارتباط برقرار كرده و مطالب آن را در زندگی روزانه خود به كار بگیریم.
به گفته این استاد علوم حدیث برای سیر مطالعاتی در نهج‌البلاغه باید پنج مرحله را در نظر داشته باشیم كه مرحله اول عبارت از مرور نهج‌البلاغه و درك ساده آن است كه هدف از این مرور قوی شدن حافظه نهج‌البلاغه مردم و آشنا شدن با واژگان این كتاب است و باید از حكمت‌ها شروع كنیم یعنی خطبه ها و نامه ها را كنار بگذاریم و از طرف دیگر توجهی به تفاوت ترجمه‌ها نكنیم، حتی اگر مطلبی را دشوار دیدیم فقط آن را بخوانیم و از آن بگذریم و نیازی به تامل و تدبر در آن نیست.
حجت الاسلام طباطبایی درباره حكمت های بیان شده در نهج البلاغه می گوید، خوبی حكمت ها این است كه متن خیلی كوتاهی دارد و مقصود را به خوبی منتقل می كند. مثلا حضرت علی علیه السلام فرمودند «با مردم به گونه ای رفتار كنید كه اگر از دنیا رفتید، محزون شوند و اگر زنده بودید، با اشتیاق به سمت شما بیایند.»
حجت الاسلام طباطبایی معتقد است با به كار بردن این روش ما می توانیم درحدود 60 درصد از حكمت ها و كلمات قصار نهج البلاغه را درك كرده و جذب آن شویم و این روند در مورد نامه‌ها و خطبه‌ها نیز باید لحاظ شود.
به گفته وی، البته اگر در این مرحله متون دشوار و شبهه ‌دار را كنار بگذاریم و فقط یك مرور و درك ساده داشته باشیم، می توانیم با آمادگی بیشتری وارد مرحله دوم بشویم كه درك متوسط از نهج‌البلاغه است. در این مرحله، دوباره روند اول را شروع كرده و ادامه می‌دهیم اما فقط به یك ترجمه اكتفا نمی‌كنیم بلكه حداقل سه تا پنج ترجمه را با هم مقایسه می‌كنیم و با این مقایسه، دقت در متن نیز بیشتر خواهد ‌شد.
از آنجا كه امیرمومنان در بسیاری از نامه ها به ویژه نامه هایی كه به معاویه می نوشته، از ادبیات عرب بسیار استفاده می كرده، طباطبایی سفارش كرد تا در مرحله اول توجهی به این نامه ها نداشته باشیم ولی بعضی نامه ها به قدری زیباست كه به راحتی می توان با آن ارتباط برقرار كرد. از جمله نامه 69 كه حضرت به حارث همدانی نوشتند و ضمن بیان اخلاق كارگزاران حكومتي و اوصاف مؤمنان به نكاتی درباره روش به كار گیري نفس در خوبي ‏ها اشاره كردند.
قاعده طلایی نیز در این نامه آمده كه به عنوان یك اصل اخلاقی در میان اندیشمندان و علمای روانشناسی و جامعه شناسی نیز شناخته شده است. «آنچه برای خود می پسندی برای دیگران نیز بپسند و آنچه برای خود نمی پسندی، برای دیگران مپسند» این قاعده و بسیاری از جملات امیر، كلام با روح و فطرت انسانی درهم می آمیزد و به راحتی آن را درك می كند و اگر به این جملات عمل كنیم، شاید دو سوم اعمال ما مطابق این قاعده خواهد بود.
این پژوهشگر نهج البلاغه گفت كه در همین نامه 69 درحدود 40 جمله قابل فهم و زیبا وجود دارد و به راحتی می توانیم با آن ارتباط برقرار كنیم.
طباطبایی چند نكته را نیز درباره خطبه ها قابل توجه دانست. از جمله این كه خطبه 186در نهج البلاغه صبحی صالح به قدری مشكل است كه اگر از فهمیدن آن منصرف شویم، بهتر است. چون هنوز بنیه علمی ما به آن حد نرسیده كه بتوانیم آن را تبیین كنیم ولی خطبه متقین معروف به خطبه همام با روح انسان ارتباط برقرار می كند و در نهایت با پشت سرگذاشتن مرحله دوم می توان 30درصد از نهج البلاغه امیرمومنان را فهمید.
عضو هیات علمی دانشگاه قرآن و حدیث گفت: مرحله دوم در واقع درك تفصیلی این كتاب است. یعنی دوباره‌خوانی متون و استفاده از سایر متون مرتبط در دستور كار قرار دارد. البته در این مرحله به یك ترجمه اكتفا نمی كنیم و حداقل سه ترجمه مانند ترجمه های فیض الاسلام یا سیدجعفر شهیدی را با هم مقایسه می كنیم. این ترجمه تطبیقی باعث می شود تا دقت و انضباط ما افزایش یابد و بتوانیم ظرافت های متن را بهتر درك كنیم.
به گفته حجت الاسلام طباطبایی، مرحله سوم درك تفصیلی به همراه متون شروح نهج البلاغه است و كتاب هایی مانند پیام امام نوشته آیت الله العظمی ناصر مكارم شیرازی یا كتاب فی ظلال نهج البلاغه كه برای مخاطب عام نوشته شده است و منجر به درك تفصیلی می شود و نیازی به ورود در مباحث ادبیاتی ندارد.
وی افزود: مرحله چهارم عبارت از بررسی نكات و متون ادبی دشوار و شبهه‌دار است كه در این مرحله با تمركز بر روی نكات ادبی و هنری نهج البلاغه در عمق دریای كلام امیر وارد می شویم كه نیازمند دانستن زبان عربی است و شرح ابن ابی الحدید از كتاب های خوب در این مرحله است.
به گفته وی، در این مرحله است كه می توان به رابطه مضمونی قرآن و نهج البلاغه پی برد. یعنی می توانیم مضامین نهج البلاغه را در قرآن پیدا كنیم و برای فهم متون دشوار این كتاب می توانیم به پایان نامه ها و مقالات تحلیلی كه در این زمینه نوشته شده مراجعه كنیم.
آخرین مرحله ای كه حجت الاسلام طباطبایی برای دریافت بهتر كتاب امیر مومنان به آن اشاره كرد، مرحله مطالعه خطبه های توحیدی است. یعنی اوج مباحث عقلی و فلسفی و نگاه های متفاوتی كه از سوی اندیشمندان در این زمینه بیان شده است. مثلا شرح ابن میثم بحرانی در این مرحله مفید است.
طباطبایی از تجربه های خود در این زمینه سخن گفت و اضافه كرد كه در مدت پنج سال توانسته پنج بار نهج البلاغه را مرور كند.
وی كه از مراحل پنج گانه خوانش و فهم نهج البلاغه سخن گفت، افزود: حالا می توانیم وارد حریم نهج البلاغه به صورت دقیق تر شویم و به مطالعه كتاب های ویژه درباره تاریخ، مصادر، مستندات، پیشینه و عصر تالیف نهج البلاغه و همچنین فضای صدور روایاتی كه در نهج البلاغه از آنها یاد شده بپردازیم و برای هر مورد می توان پرونده ای پژوهشی ایجاد كرد.
وی از استاد شهید مرتضی مطهری به عنوان پژوهشگری یاد كرد كه با مطالعه نهج البلاغه به صورت موضوعی مطالبی را مطرح كرد و كتاب سیری در نهج البلاغه را به نگارش درآورد.
طباطبایی در پایان از نهج البلاغه به عنوان تراث حدیثی شیعه یاد كرد و ضمن سفارش هایی گفت كه در كنار قرآن و با بهره گیری از خرد انسانی به استخراج معارف الهی بپردازیم و آن را به دیگران ارائه دهیم و یك مربی شایسته همچون شهید مطهری با نهج البلاغه محشور بود و از آموزه های آن در تمام آثار خود استفاده می كرد.
نشست «سیر مطالعاتی نهج البلاغه» جمعه شب به همت كمیته نشست های تخصصی و دانشگاهی بیست و ششمین نمایشگاه بین المللی قرآن كریم و با همكاری دانشگاه قرآن و حدیث برگزار شد.
بیست و ششمین نمایشگاه بین المللی قرآن با شعار «قرآن، چلچراغ هدایت» از 30 اردیبهشت به مدت 17 روز تا 14 خرداد ماه برابر با سالروز ارتحال بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران (شب بیستم ماه مبارك رمضان) از ساعت 17 تا 24 در محل مصلای امام خمینی (ره) میزبان علاقه مندان است.
گزارش: محمدرضا جعفرملك
فراهنگ**1003**1418