مسئولان وزارت راه و شهرسازي با هشدار درباره اين مشكل همزمان از فروريزش زمين بخشي از بيمارستان اكبرآباد و يك پست برق در مناطق‌جنوبي تهران خبر داده‌اند. طبق بررسي‌ها مناطق 16، 17، 18، 19و 20 شهرداري تهران و شهرهاي اسلامشهر، شهريار، چهاردانگه، نسيم‌شهر، صباشهر و كهريزك تحت‌تاثير فرونشست دشت تهران قرار دارند.
كامران داوري، كارشناس مسائل و منابع‌آبي در گفت‌وگو با «آرمان» با اشاره به لزوم نگهداري قناتهايشهري مي‌گويد: « اكثر قنات‌ها در كلانشهرها فراموش و به مرور خشك مي‌شوند، در اكثر موارد آنها توسط فاضلاب‌هاي‌شهري آلوده شده يا گاهي به‌دليل ايجاد خطوط مترو قطع مي‌شوند. از بين‌رفتن قنات‌ها به اكوسيستم محيط‌هاي شهري صدمه زده و به بحران آب در كلانشهرها دامن مي‌زند.»
**آخرين وضعيت قنات در كلانشهرها چگونه است، آيا ميزان آب آنها در حال كاهش است؟
در شهرهاي پرجمعيت و كلانشهرها قنات‌ها زير شهر قرار مي‌گيرند و اگر فاضلاب شهر جمع‌آوري نشده و به طريق چاه‌هاي جذبي دفع شود معمولا از نشت فاضلاب جذب آب كرده و به مسيرهايي براي انتقال آب‌هاي‌آلوده تبديل مي‌شوند. اين مشكلي شايع در بسياري از شهرهاست و راهكاري نيست جز آنكه به آب‌هاي‌فاضلابي اجازه نفوذ دهيم. راه‌حل اجراي كامل شبكه جمع‌آوري فاضلاب است تا از ورود آلودگي به قنات‌ها جلوگيري كند.
**چه عواملي آب قنات‌ها را در كلانشهرها آلوده مي‌كند يا آنها را مورد تعرض قرار مي‌دهد؟
قنات‌ها در شهر پوشش يافته و زير زمين قرار مي‌گيرند؛ افرادي به آب آنها دسترسي پيدا كرده و بدون اجازه مالكان آنها از اين قنات‌ها آب برداشت مي‌كنند و كنترل برداشت آب براي مالكان آسان نيست. برخي از ساختمان‌ها در كلانشهرها پي‌هاي عميقي دارند كه مزاحم قنات‌هاست. عمده آلودگي قنات‌ها در كلانشهرها به‌دليل نشت فاضلاب از چاه‌هاي خانگي به داخل آنهاست. در واقع آب چاه‌هاي فاضلاب و فاضلاب دفع شده به داخل قنات‌ها نشت پيدا كرده و عمده آلودگي قنات‌ها از ناحيه چاه‌هاي فاضلاب‌شهري است. آلودگي‌هاي ديگري مانند آلودگي از طريق كارگاه‌هاي صنعتي يا دباغي‌هاي داخل شهر نيز وارد آب قنات‌ها مي‌شوند.
**در اثر فرسودگي‌هاي لوله‌هاي آب گاهي فرونشست زمين رخ مي‌دهد، اين پديده چه صدماتي را به قناتهايشهري وارد مي‌كنند؟
فرونشست زمين معمولا به‌دليل برداشت آب‌اضافي از سفره‌هاي آب‌زيرزميني و همچنين فرونشست و جابه‌جايي زمين به‌دليل بارگذاري‌هاي سازه‌اي است و هر دوي اين موارد بسيار براي قنات‌ها مضر هستند. فرونشست موضعي كه معمولا ناشي از ساخت‌وساز است مسائل زيست‌محيطي پيچيده و فراواني ايجاد مي‌شود. به‌طور كلي فرونشست زمين به دو علت فرونشست‌هاي ناشي از نشست زمين و برداشت بيش از حد مجاز از آب‌هاي سفره‌هاي زيرزميني و فرونشست ناشي از سازه‌هاست و به هر علت روي دهد اثرات مخربي بر قنات‌ها دارد، زيرا قادر است جريان قنات‌ها را به‌طوركلي قطع يا آنها را دچار مشكلات اساسي كند.
نشست زمين به‌دليل برداشت اضافي از منابع آب نسبتا گسترده است و معمولا ناهمگوني فراواني در آن مشاهده نمي‌شود. در مقابل نشست‌هاي ناشي از بارگذاري‌هاي سازه‌اي بر سطح زمين كه زير پي ساختمان احداث‌شده روي مي‌دهند سبب جابه‌جايي زمين مي‌شوند در هر دو صورت فرونشست‌زمين در نهايت مي‌تواند مسير قنات را گودتر كرده و چون در امتداد جريان بالاآمدگي اتفاق مي‌افتد آب به‌راحتي امكان انتقال نداشته و مشكلاتي در شهرها پديد آورد.
**آيا احداث متروهاي شهري سبب صدمه به قنات‌ها مي‌شوند و چگونه اين اتفاق رخ مي‌دهد؟
احداث مترو در مواردي سبب قطع قنات‌ها مي‌شود. بسياري از قنات‌ها در زيرزمين با امتداد خطوط تبيين شده مترو برخورد كنند و اين قطع مسير قنات قطعا آنها را دچار مشكلات بزرگي مي‌كند. در واقع ارتباط آب‌هاي قنات از هم گسيخته مي‌شوند. لزوما تمام معابر مترو با قنات‌ها برخورد نمي‌كنند و در مواردي اين اتفاق روي مي‌دهد، قبل از احداث‌مترو مي‌توان آن را از اين نظر بررسي و تاحدودي از بروز اين مشكل پيشگيري كرد.
البته بستگي به محل ايجاد خطوط مترو دارد، بنابراين شايد بتوان با عميق‌تر كردن و بالاتر آوردن تونل مترو قناتي را قطع نكرد. به‌عنوان مثال اگر به مسير قنات‌ها برخورد كرديم مي‌توانيم تونل مترو را از نظر ارتفاعي جابه‌جا كنيم كه مشكلاتي را براي قنات‌ها ايجاد نكنيم. در واقع اگر در محاسبات و طراحي‌هاي خطوط مترو وجود قنات به درستي مدنظر قرار نگرفته باشد احتمالا به‌صورت اتفاقي خطوط مترو قنات‌هايي را قطع كرده يا آنها را دچار مشكلات اساسي مي‌كند.
**راه‌حل غلبه بر بحران آب در شهرهاي بزرگ را استفاده بيشتر از منابع آب زيرزميني يا تجهيز بيشتر سيستم تصفيه فاضلاب هاي شهري مي‌دانيد؟
راه‌حل اساسي در بلندمدت تعادل‌بخشي ميان منابع و مصارف آبي و در كوتاه‌مدت استفاده از فناوري‌ها به منظور كاهش مصارف و جلوگيري از انتقال آلودگي آب به آب‌هاي زير زميني ضروري است. بنابراين بايد به اين موارد پرداخت و در غيراين صورت منابع آب‌زيرزميني كاهش پيدا كرده و آلوده مي‌شوند. اين صدمات زيست‌محيطي برگشت‌ناپذير هستند و به‌راحتي قادر به حل مشكلات پيراموني در اين خصوص نيستيم. فناوري‌هاي زيادي در راستاي حل بحران آب در كلانشهرها وجود دارند كه بايد شناسايي شده و بكار گرفته شوند و حتي بكارگيري آنها اجباري شود. آب‌هاي سطحي مانند آب‌هاي باران و برف جزو منابع آبي شهري هستند و آب اضافي محسوب نمي‌شوند و به‌تنهايي چاره‌ساز نيستند. برنامه‌ريزي يكپارچه در حوزه آب‌شهري كه به روان‌آب‌ها، نيازهاي‌آبي فضاي‌سبز و پساب‌هاي‌شهري به‌صورت يكپارچه نگاه كند ممكن است بتواند از ترتيب استفاده از آب مقاديري صرفه‌جويي مي‌كند.
**احداث مترو چه صدماتي را به محيط‌زيست شهري وارد مي‌كند؟
حتي اگر احداث مترو به درستي صورت گيرد به هر حال تونلي زير سطح زمين ايجاد شده است كه سبب تبادلات حرارتي بيشتر با زمين و تغييراتي در اكوسيستم محيط پيرامون مي‌شود. واگن‌هاي مترو و شهروندان در ايستگاه‌هاي مختلف مترو تردد مي‌كنند. راه‌حل اساسي نبود مترو نيست و مهم آن است كه در طراحي خطوط و ايستگاه‌هاي مترو اين جوانب را در نظر گرفت و متوجه آثار و آسيب‌هاي ايجاد مترو بود تا احداث اين خطوط مشكلات حداقلي زيست‌محيطي براي شهر ايجاد كنند.
**مسئوليت نگهداري قنات‌ها در كلانشهرها با كدام سازمان‌هاست؟
وزارت جهادكشاورزي مسئول نگهداري قنات و مالكان‌خصوصي قنات‌هاست. در عرصه‌هاي كشاورزي مسئوليت نگهداري قنات‌ها با جهادكشاورزي است و حتي اگر قنات‌ها در داخل شهرها قرار مي‌گيرند مسئوليت نگهداري قنات‌ها از سوي اين وزارتخانه منتفي نمي‌شود. علاوه براين صاحبان و بهره‌برداران قنات‌هاي خصوصي مسئول نگهداري از آنها هستند. اگر صدمه‌اي به قنات‌ها برسد و به سازمان قنات‌ها شكايت شود در اين صورت بايد به آن شكايات رسيدگي و احقاق حق شود. هنگام احداث شهرها مردم به قنات‌ها اهميت نمي‌دهند و نسبت به آنها بي‌توجه مي‌شوند يا برخي از صاحبان قنات‌ها با ورود فاضلاب به قنات‌ها از افزايش ميزان آب در آنها خوشحال شده و به جنبه آلودگي آب توجه نمي‌كنند.
**در هنگام بروز حوادث طبيعي مانند زلزله چه سرنوشتي در انتظار قنات‌هاست؟
در هنگام زلزله قنات‌ها در داخل يا خارج از شهر آسيب جدي مي‌بينند و جهادكشاورزي براي لايروبي قنات‌ها وام در اختيار متقاضيان مي‌گذارد تا آنها احيا شوند. مهم‌ترين خطر آن است كه قنات‌ها مالك نداشته باشند. بسياري از قنات‌ها در كلانشهرها به مرور از بين مي‌روند و به فراموشي سپرده مي‌شوند. اگر قوه‌قضائيه به حقوق پايمال‌شده صاحبان قنات به درستي رسيدگي كند در اين صورت مسئولان پروژه‌هاي ساختماني در هنگام ساخت تمام چالش‌هاي زيست‌محيطي را شناسايي و حل مي‌كنند.
*منبع: روزنامه آرمان؛ 1397،3،13
**گروه اطلاع رساني**2059**2002
تلاقي خط شرقي- غربي هفت مترو تهران با 300رشته قنات شمالي- جنوبي اين شهر، وضعيت زمين پايتخت را به‌دليل تغيير مسير آب‌هاي زيرزميني و فرسايش‌خاك به‌طور جدي تهديد مي‌كند.
