در تقويم ايران باستان هر ماه 30 روز بود، زرتشتيان همچنان آيين هاي خود را بر اساس آن برگزار مي كنند، هر يك از روزهاي ماه با عنوان مشخصي نامگذاري شده كه نام 12 روز از ماه با نام ماه هاي سال مشابه است.
آيين هاي ماهانه در تقويم كهن زرتشتي زماني برگزار مي شود كه نام روز و ماه با يكديگر مطابق باشد؛ براي مثال روز سيزدهم هر ماه به عنوان تير نامگذاري شده است و آيين تيرگان در روز تير (سيزدهم) از ماه تير مطابق با تقويم زرتشتي برگزار مي شود.
روز سيزدهم تير در تقويم كهن زرتشتي مصادف با دهم تير ماه در تقويم كنوني است.
جشن تيرگان پاسداشت فداكاري هاي آرش كمانگير است. آرش (در اوستا اِرِخْشَه) نام كماندارِ سپاه ايران در زمان منوچهر شاه بود.
واژه انگليسي Archer به معني «كماندار» از نام آرش گرفته شده و اوستا او را با لقب 'شيوا تير' نام مي برد.
در خصوص داستان آرش نقل شده است: در زمان پادشاهي منوچهر پيشدادي، در جنگي با توران، افراسياب سپاهيان ايران را در مازندران محاصره مي كند.
سرانجام منوچهر پيشنهاد صلح مي دهد و تورانيان پيشنهاد آشتي را مي پذيرند و قرار بر اين مي گذارند كه كماندار ايراني برفراز البرزكوه تيري بياندازد كه تير به هر كجا نشست آنجا مرز ايران و توران باشد، آرش از پهلوانان ايران داوطلب اين كار مي‌شود.
به فراز دماوند مي رود و تير را پرتاب مي كند؛ تير از صبح تا غروب حركت كرده و در كنار رود جيحون يا آمودريا بر درخت گردويي فرود مي آيد و آنجا مرز ايران و توران مي شود.
پس از اين تيراندازي آرش از خستگي مي ميرد، آرش هستي خود را بر پاي تير مي ريزد؛ پيكرش پاره پاره شده و در خاك ايران پخش مي شود و جانش در تير دميده مي شود.
مطابق با برخي روايت ها اسفندارمذ تير و كماني را به آرش داده بود و گفته بود كه اين تير خيلي دور مي رود ولي هر كسي كه از آن استفاده كند، خواهد مرد.
با اين وجود آرش براي فداكاري حاضر شد كه از آن تير و كمان استفاده كند.
بسياري آرش را از نمونه هاي بي همتا در اسطوره هاي جهان دانسته اند؛ وي نماد جانفشاني در راه ميهن است.
تير آرش در كمانم،
نام ايران بر زبانم،
قله ها در زير پايم،
كهكشانها آشيانم،
چون سياوش پاك پاكم،
همچو رستم پهلوانم،
كاوه ام آزاده مردم،
تار و پود كاويانم،
من ز ماد و از هخايم،
از ارشك ساسانيانم،
مازيارم بابكم من،
رهبر آزادگانم،
جشن يلدا جشن نوروز،
هم سده هم تيرگانم،
زاده پاك اهورا،
از نژاد آريايم
انسانها دير يا زود همه مي روند، چه بهتر كه در پيشگاه ميهن سربلند از اين گيتي بروند، نه رو سياه از خيانت و ميهن فروشي.
به گفته فردوسي بزرگ:
هر آنكو شود كشته ز ايران سپاه
بهشت برينش بود جايگاه
«تير» يا «تيشتر» ستاره باران زا است و «اپوش» ديو خشكسالي ؛ جشن «تيرگان» روز پيروزي تيشتر بر اپوش است و جاري شدن آب هاي مزدا داده بر روي زمين،تيرگان را جشن «آبريزان» هم مي گويند.
در اسطوره هاي كهن آريايي تير يا «تيشتر»، ايزد باران زاست و نماد آن ابر سپيد است.
تشتر در باور نياكانمان پيوسته با ديو خشكسالي كه «اپوش» نام دارد و نماد آن ابر سياه است، در نبرد است.
در «تير يشت» اوستا آمده كه تيشتر با اپوش سه بار مي جنگد و 2 بار نخست شكست مي خورد و زمين را خشكسالي فرا مي گيرد.
سپس تيشتر به نزد اهورامزدا گله مي كند كه چرا مردمان مرا ياري نمي كنند.
پس از اينكه مردم براي پيروزي او نيايش مي كنند، تيشتر بر اپوش پيروز مي شود و آبها بر زمين جاري مي شوند و زندگاني دوباره جريان مي يابد و تيشتر ميسرايد:
خوشا به من اي مزدا! خوشا به شما اي آبها، اي گياهان! خوشا به شما اي سرزمين‌ها! اينك بي هيچ بازدارنده اي، آبها روانند در جويباران شما، روانند به سوي كشتزاران شما، كشتزارهايي با بذرهاي درشت دانه، روانند به سوي چراگاه‌هاي شما، چراگاه هايي با بذرهاي ريزدانه، اينك آبها روانند به سوي همه جهان!
زرتشتيان يزد عصر امروز (يكشنبه) با برگزاري آييني در محله كوچه بيوك يزد، روز تيرگان را گرامي داشته و به همين مناسبت جشني برپا مي كنند.
150 هزار اقليت زرتشتي در جهان زندگي مي كنند كه 30 هزار نفر آنان در ايران و حدود 6 هزار نفر هم در شهرهاي يزد، تفت و اردكان در استان يزد سكونت دارند.
آتشكده و دخمه، دو اثر مهم زرتشتيان استان يزد است كه در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده است.
7532/ 2047/
يزد - ايرنا - تيرگان، آيين كهن ايران باستان، سالروز جانفشاني آرش كمانگير در راه ميهن و روز پاسداشت «تشتر» يكي از برترين فرشتگان در آيين زرتشت است كه همچنان در يزد گرامي داشته مي شود.
