در تقویم ایران باستان هر ماه 30 روز بود، زرتشتیان همچنان آیین های خود را بر اساس آن برگزار می كنند، هر یك از روزهای ماه با عنوان مشخصی نامگذاری شده كه نام 12 روز از ماه با نام ماه های سال مشابه است.
آیین های ماهانه در تقویم كهن زرتشتی زمانی برگزار می شود كه نام روز و ماه با یكدیگر مطابق باشد؛ برای مثال روز سیزدهم هر ماه به عنوان تیر نامگذاری شده است و آیین تیرگان در روز تیر (سیزدهم) از ماه تیر مطابق با تقویم زرتشتی برگزار می شود.
روز سیزدهم تیر در تقویم كهن زرتشتی مصادف با دهم تیر ماه در تقویم كنونی ایران است.
جشن تیرگان پاسداشت فداكاری های آرش كمانگیر است. آرش (در اوستا اِرِخْشَه) نام كماندارِ سپاه ایران در زمان منوچهر شاه بود.
واژه انگلیسی Archer به معنی «كماندار» از نام آرش گرفته شده و اوستا او را با لقب 'شیوا تیر' نام می برد.
در خصوص داستان آرش نقل شده است: در زمان پادشاهی منوچهر پیشدادی، در جنگی با توران، افراسیاب سپاهیان ایران را در مازندران محاصره می كند.
سرانجام منوچهر پیشنهاد صلح می دهد و تورانیان پیشنهاد آشتی را می پذیرند و قرار بر این می گذارند كه كماندار ایرانی بر فراز البرز كوه تیری بیاندازد كه تیر به هر كجا نشست آنجا مرز ایران و توران باشد، آرش از پهلوانان ایران داوطلب این كار می‌شود.
به فراز دماوند می رود و تیر را پرتاب می كند؛ تیر از صبح تا غروب حركت كرده و در كنار رود جیحون یا آمودریا بر درخت گردویی فرود می آید و آنجا مرز ایران و توران می شود.
پس از این تیراندازی آرش از خستگی می میرد، آرش هستی خود را بر پای تیر می ریزد؛ پیكرش پاره پاره شده و در خاك ایران پخش می شود و جانش در تیر دمیده می شود.
مطابق با برخی روایت ها اسفندارمذ تیر و كمانی را به آرش داده بود و گفته بود كه این تیر خیلی دور می رود ولی هر كسی كه از آن استفاده كند، خواهد مرد.
با این وجود آرش برای فداكاری حاضر شد كه از آن تیر و كمان استفاده كند.
بسیاری آرش را از نمونه های بی همتا در اسطوره های جهان دانسته اند؛ وی نماد جانفشانی در راه میهن است.
تیر آرش در كمانم،
نام ایران بر زبانم،
قله ها در زیر پایم،
كهكشانها آشیانم،
چون سیاوش پاك پاكم،
همچو رستم پهلوانم،
كاوه ام آزاده مردم،
تار و پود كاویانم،
من ز ماد و از هخایم،
از ارشك ساسانیانم،
مازیارم بابكم من،
رهبر آزادگانم،
جشن یلدا جشن نوروز،
هم سده هم تیرگانم،
زاده پاك اهورا،
از نژاد آریایم
انسانها دیر یا زود همه می روند، چه بهتر كه در پیشگاه میهن سربلند از این گیتی بروند، نه رو سیاه از خیانت و میهن فروشی.
به گفته فردوسی بزرگ:
هر آنكو شود كشته ز ایران سپاه
بهشت برینش بود جایگاه
«تیر» یا «تیشتر» ستاره باران زاست و «اپوش» دیو خشكسالی ؛ جشن «تیرگان» روز پیروزی تیشتر بر اپوش است و جاری شدن آب های مزدا داده بر روی زمین،تیرگان را جشن «آبریزان» هم می گویند.
در اسطوره های كهن آریایی تیر یا «تیشتر»، ایزد باران زاست و نماد آن ابر سپید است.
تشتر در باور نیاكانمان پیوسته با دیو خشكسالی كه «اپوش» نام دارد و نماد آن ابر سیاه است، در نبرد است.
در «تیر یشت» اوستا آمده كه تیشتر با اپوش سه بار می جنگد و 2 بار نخست شكست می خورد و زمین را خشكسالی فرا می گیرد.
سپس تیشتر به نزد اهورامزدا گله می كند كه چرا مردمان مرا یاری نمی كنند.
پس از اینكه مردم برای پیروزی او نیایش می كنند، تیشتر بر اپوش پیروز می شود و آبها بر زمین جاری می شوند و زندگانی دوباره جریان می یابد و تیشتر میسراید:
خوشا به من ای مزدا! خوشا به شما ای آبها، ای گیاهان! خوشا به شما ای سرزمین‌ها! اینك بی هیچ بازدارنده ای، آبها روانند در جویباران شما، روانند به سوی كشتزاران شما، كشتزارهایی با بذرهای درشت دانه، روانند به سوی چراگاه‌های شما، چراگاه هایی با بذرهای ریزدانه، اینك آبها روانند به سوی همه جهان!
زرتشتیان یزد عصر امروز (یكشنبه) با برگزاری آیینی در محله كوچه بیوك یزد، روز تیرگان را گرامی داشته و به همین مناسبت جشنی برپا می كنند.
150 هزار اقلیت زرتشتی در جهان زندگی می كنند كه 30 هزار نفر آنان در ایران و حدود 6 هزار نفر هم در شهرهای یزد، تفت و اردكان در استان یزد سكونت دارند.
آتشكده و دخمه، دو اثر مهم زرتشتیان استان یزد است كه در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است.
7532/ 2047/
یزد - ایرنا - تیرگان، آیین كهن ایران باستان، سالروز جانفشانی آرش كمانگیر در راه میهن و روز پاسداشت «تشتر» یكی از برترین فرشتگان در آیین « آشو زرتشت» است كه همچنان در یزد گرامی داشته می شود.
