سیلی سرخ هندوانه بر گونه منابع آبی

محدودیت منابع آبی، مدتهاست كه زنگ خطر كشت محصولات آب بر جالیزی به ویژه هندوانه را در فضای باز به صدا درآورده است و با اینكه وزیر جهادكشاورزی بر انتقال تولید این محصولات به فضای بسته گلخانه ای تاكید كرده، اما همچنان تولید آن حتی در استان های كم آبی چون سیستان و بلوچستان و خوزستان كه حجم بارندگی در آنجا كمتر از 100 میلیمتر در سال است، انجام می شود.
با توجه به بحران منابع آبی، كشاورزان بدون توجه به الگوی كشت نه تنها این محصول را با حجم بالا برای مصرف داخلی با محوریت صادرات تولید می كنند اما این موضوع نادیده گرفته شده كه با وجود ارز آوری این محصول، بخش قابل توجهی از آب به شكل مجازی از كشور ما خارج می شود.
كارشناسان معتقدند سهم بخش كشاورزی از كل آب مصرفی 90 درصد با بیشترین هدررفت بوده و بقیه سهم بخش صنعت و شرب است؛ البته ناگفته نماند بخش قابل توجهی از آب استان های بی آب و كم آب كشور به مصرف صنایعی همچون فولاد و ذوب آهن می رسد.
با این حال، كارشناسان و مسئولان بخش كشاورزی می گویند سهم آب بخش كشاورزی 60 درصد از كل آب مصرفی كشور بوده و راندمان آب در این بخش از 39 درصد در سال های گذشته اكنون به 44 درصد رسیده است كه نشان می دهد از 70 تا 80 میلیارد مترمكعب آب، حدود چهار میلیارد مترمكعب صرفه جویی می شود.

** ایران در رتبه سوم تولید هندوانه
90 درصد حجم هندوانه را آب تشكیل می دهد و به همین دلیل بسیاری از كارشناسان تولید و بویژه صادرات آن را به منزله صادرات آب مجازی از كشور تعبیر كرده اند زیرا برای تولید هر كیلوگرم هندوانه در كشور بین 237 لیتر آب مصرف می‌شود.
حمید چیت چیان وزیر سابق نیرو معتقد است، صادرات هندوانه به علت اینكه برای تولید آن میزان زیادی آب مصرف می شود، عاقلانه و منطقی نیست بنابراین باید در زمینه تولید و صادرات، روی محصولاتی تمركز كنیم زیرا با صادر كردن برخی محصولات آب بر در واقع میزان زیادی آب از كشور خارج می شود.
آمارها نشان می دهد سالانه بیش از 3.5 میلیون تن هندوانه در كشور تولید می شود و ایران رتبه سوم تولید هندوانه در جهان را پس از چین و تركیه به خود اختصاص داده است؛ این محصول علاوه بر صادرات به كشورهای همسایه و منطقه، به مقصد بنادر اروپایی چون رومانی، آلمان، بلغارستان، انگلستان، لهستان، مجارستان و اتریش و سوئد نیز بارگیری می شود.
البته بخشی از این محصول سالانه به دلیل استفاده نكردن از بذرهای كیفی، آب رسانی به موقع، بازاررسانی و نبود مراكز نگهداری مناسب تلف یا به دور ریخته می شود كه خود لطمه ای به منابع آبی و منافع ملی كشور است.

** هندوانه باید به فضای گلخانه منتقل شود
فشار بخش كشاورزی به منابع آبی كشور، وزیر جهادكشاورزی دولت تدبیر و امید را بر آن داشت تا تغییر الگوی كشت، اجرای شیوه های نوین آبیاری و توسعه سطح زیركشت گلخانه ها و انتقال محصولات آب بر شامل اقلام جالیزی، صیفی و سبزیجات به فضای گلخانه ای را در دستور كار قرار دهد.
با این رویكرد، پرداخت تسهیلات ویژه توسعه كشت گلخانه ای در سال های اخیر پیگیری شده و تاكنون نیز پیشرفت های خوبی به دست آمده است تا جایی كه در بیشتر استان های بزرگ از جمله آذربایجان شرقی گلخانه های بزرگ مدرن با مشاركت كشورهای اروپایی برای تولید برخی محصولات صیفی احداث شده است.
با این اقدام ها، در سال 96 اصلاح و بازسازی گلخانه ها 112 درصد رشد پیدا كرد اما همچنان ایران رتبه مناسبی در سطح زیركشت گلخانه ای جهان ندارد.
در دنیا سه میلیون هكتار گلخانه وجود دارد كه بخش زیادی از آن را «كشت زیر پلاستیكی» تشكیل می دهد؛ آمریكا، چین، اسپانیا، هلند و تركیه در توسعه كشت گلخانه ای مدرن در دنیا رتبه های برتر را دارند؛ حتی تركیه از وضعیت مطلوبی در منطقه برخوردار است بنابراین ایران نیز باید به سمت الگوی تلفیقی كشت برود تا علاوه توانمندی در تامین محصولات مورد نیاز داخلی، صادرات خود را توسعه دهد.
با اقدام های صورت گرفته در سالهای اخیر مجموع سطح زیركشت گلخانه های كشور به 12 هزار و 400 هكتار رسیده است كه تا سال 1404 خورشیدی، 48 هزار و 350 هكتار به كشت گلخانه ای كشور اضافه خواهد شد.
البته قرار بود تا پایان سال 96 طبق برنامه 2200 هكتار توسعه كشت گلخانه ای داشته باشیم كه نزدیك 1610 هكتار آن یعنی معادل 78 درصد برنامه محقق شده است.
به گفته مسئولان، عمده گلخانه های كشور مربوط به استان های تهران، اصفهان، یزد و جنوب كرمان است كه با توسعه كشت گلخانه ای بهره وری آب 10 تا 12 برابر نسبت به فضای باز افزایش می یابد.

** هندوانه در اولویت انتقال به گلخانه نیست
«غلامرضا تقوی» مدیركل دفتر امور گلخانه ها، گیاهان دارویی و قارچ معاونت امور باغبانی وزارت جهادكشاورزی در گفت و گو با خبرنگار اقتصادی ایرنا در توجیه اینكه چرا تاكنون هندوانه به فضای گلخانه ای منتقل نشده است، گفت: تولید هندوانه با ساختار موجود گلخانه های كشور ما تطبیق ندارد.
به عقیده وی، به دلیل نبود زیرساخت های لازم در شرایط فعلی، كشت هندوانه در فضای گلخانه ای در برنامه های این وزارتخانه قرار ندارد؛ البته این بدان معنا نیست كه هندوانه در گلخانه تولید نمی شود بلكه تولید آن بسیار محدود است.
وی با بیان اینكه برای سال آینده برنامه توسعه گلخانه ها به 2700 هكتار در دستور كار است، گفت: برخی صیفی جات از جمله گوجه فرنگی، فلفل و بادمجان در اولویت برنامه انتقال از فضای باز به گلخانه قرار دارد.
تقوی با اشاره به اینكه سالهای اخیر بخش عمده توت فرنگی مورد نیاز كشور در فضای گلخانه ای كشت می شود، اظهار داشت: تلاش داریم خانواده ملون ها را نیز به فضای گلخانه ای منتقل كنیم؛ هندوانه نیز در برنامه های بعدی قرار خواهد گرفت زیرا اكنون تولید هندوانه از لحاظ اقلیمی در برخی استان ها همچون سیستان و بلوچستان با استفاده از «نوار تیپ» انجام می شود كه در كاهش مصرف آب تاثیرگذار است.
نوار تیپ یكی از تجهیزات آبیاری قطره‌ای است كه بیشتر برای كشت‌های ردیفی مانند گل كلم، كاهو، فلفل، پنبه و نیز گیاهان زراعی نظیر گندم، ذرت، حبوبات به كار می رود؛ در این روش لوله های پلاستیكی پخش آب به اندازه كافی نزدیك گیاه نصب می‌شود تا آب از طریق نفوذ عمقی در خاك به محدوده ریشه گیاه برسد.
مدیركل دفتر امور گلخانه ها، انتقال برخی محصولات به كشت پاییزه، استفاده از ارقام كم آب بر، بهره گیری نوار تیپ، استفاده از سایبان برای كاهش تبخیر و یا بهره گیری از آبهای سطحی برخی مناطق را از راهكارهای كاهش مصرف آب در بخش كشاورزی برشمرد تا برای سال آینده 30 تا 40 درصد افزایش بهره وری در محصولات گلخانه ای داشته باشیم.
وی اظهار داشت: در سالهای گذشته حدود پنج هزار هكتار از گلخانه های كشور سنتی بودند كه با اجرای طرح اصلاح و بازسازی طی یك برنامه پنج ساله از سنتی و چوبی به مدرن تبدیل شدند، اما با این وجود، تنها پنج تا 10 درصد گلخانه های كشور ما در حوزه سبزی و صیفی و گل و گیاه مدرن بوده و نزدیك 70 درصد نیمه مدرن هستند كه امیدواریم با وجود سرمایه گذاری، ورود تكنولوژی، دانش فنی و تجهیزات جدید در سالهای آینده به رقم 25 تا 30 درصدی استاندارد جهانی دست پیدا كنیم.

**مصرف آب تولید هندوانه با استفاده از تكنیك های جدید كاهش می یابد
«حسین اصغری» مدیركل دفتر محصولات علوفه ای و جالیزی معاونت امور زراعی وزارت جهادكشاورزی نیز در این باره به ایرنا گفت: در سال 1396 حدود سه میلیون و 750 هزارتن هندوانه در سطح 113 هزار و 500 هكتار تولید شد و برای سال زراعی 97 در نظر داریم همین میزان تولید را در سطح 109 هزار هكتار داشته باشیم.
وی اظهار داشت: با این میزان تولید نیاز كشور ما برای مصرف داخلی و صادرات تامین می شود و بنابراین برنامه ای برای افزایش سطح زیركشت این محصول نداریم.
اصغری به برنامه كاهش سطح زیركشت هندوانه طی سالهای اخیر اشاره كرد و اظهار داشت: در سال زراعی 93- 92 نزدیك 4 میلیون تن هندوانه در سطح 152 هزار هكتار كشت شد كه این رقم در سال 96- 95 به نزدیك 3 میلیون و 700 هزارتن در سطح زیركشت 112 هكتار كاهش یافت.
این مسئول در وزارت جهادكشاورزی افزود: عملكرد تولید هندوانه در سال های 93-92 در هر هكتار 26.2 تن بود كه در سالهای 96-95 این رقم به 33.4 تن در هكتار رسیده است.
وی با بیان اینكه اكنون هندوانه در برخی استان های كم آب همچون سیستان و بلوچستان و خوزستان در شرایط خاص و با تكنیك های جدید سیستم آبیاری میكرو، كشت نشایی، استفاده از مالچ و پلاستیك برای كاهش تبخیر تولید می شود، اظهار داشت: در سال زراعی 96- 95 نزدیك 17 هزار هكتار كشت نشایی و 53 هزار هكتار آبیاری میكرو تیپ و مالچ انجام می شود كه سعی داریم تا پایان سال 1400 تمامی سطوح زیر كشت محصولات جالیزی از جمله هندوانه را تحت پوشش تكنیك های جدید كه به كشت گلخانه ای نزدیك است، ببریم.
این مقام مسئول تصریح كرد: اكنون هندوانه به دلیل چهار فصل بودن كشورمان به طور عمده در خوزستان، فارس، سیستان و بلوچستان، منطقه جنوب كرمان (جیرفت)، هرمزگان و خراسان و در استان های شمالی برای خودمصرفی و در برخی استان ها با آب سبز (آب باران) تولید می شود.

** پارسال 690 هزار تن هندوانه صادر شد
مدیركل دفتر محصولات علوفه ای و جالیزی وزارت جهادكشاورزی گفت: براساس آمار گمرك جمهوری اسلامی ایران در سال 1396 حدود 690 هزارتن هندوانه با مصرف 163 میلیون مترمكعب آب به ارزش 132 میلیون دلار به كشورهای عراق، امارات، تركیه، كویت، قطر و عمان صادر شده است.
اصغری بر این باور است كه هندوانه علاوه بر اینكه در سبد غذایی مردم جای دارد، بلكه بخشی از صادرات غیرنفتی كشور به شمار می رود، بنابراین نباید ارزآوری این محصول را از دست بدهیم بلكه باید با استفاده از تكنولوژی های جدید، بذور دارای پتانسیل بالا، روش كشت نشایی، آبیاری میكرو، مالچ، تغذیه مناسب و افزایش بهره وری آب شرایط را برای افزایش تولید در واحد سطح فراهم كنیم تا نه تنها منابع آبی ما صدمه چندانی نبیند بلكه بتوانیم به تولید و عرضه این محصول ادامه دهیم.
به عقیده كارشناسان بخش كشاورزی، تولید هندوانه بویژه در مناطق محرومی چون سیستان و بلوچستان برای امرار معاش كشاورزان اجتناب ناپذیر است ضمن آنكه نباید از یابد ببریم سفره خانواده های كم درآمد در فصول بهار و تابستان با هندوانه رنگین می شود.

** بحران آبی پابرجاست
با وجود تلاش های وزارت جهادكشاورزی برای بهینه سازی مصرف آب در تولید انواع محصولات كشاورزی، بحران در منابع آبی ایران پابرجاست كه زنجیره تولید موادغذایی در كشور را تهدید كند؛ از این رو نیاز است حركت به سمت كشاورزی مدرن و فاصله گرفتن از كشاورزی سنتی و تولید محصولات آب بر در فضای باز با سرعت بیشتری اجرا شود.
نباید در این میان تغییر الگوی مصرف محصولات كشاورزی در بین مردم را نیز نادیده گرفت زیرا در گذشته هر محصولی در فصل خود كشت و مصرف می شد و مردم برای داشتن محصولات تازه خوری در خارج از فصل ناچار بودند برخی محصولات دارای ماندگاری بالا مانند سیب زمینی و پیاز را در فضایی تاریك انبار و گوجه فرنگی را به رب گوجه تبدیل كنند اما اكنون در هرفصل و هر نقطه از كشور شاهد تولیدات كشاورزی در خارج از فصل خود هستیم به شكلی كه بیشتر محصولات سبزی و صیفی و جالیزی در تمامی استان های كشور تولید و به وفور به بازار عرضه می شود كه همین امر موجب مصرف بیشتر آب شده است.
گزارش از: هما همت خواه
اقتصام**9186*2025