هرچند كه هواپيماهاي ساخته شده در آن زمان صرفاً كپي بودند، اما همين قدمي براي توليد و طراحي هواپيما در ايران شد. موفقيت‌هاي قابل‌توجه در ساخت هواپيما باعث شد تا جسارت ساخت ماهواره هم در كشور به وجود بيايد. در دهه 70 نخستين پروژه ساخت ماهواره‌اي كشور كليد خورد.درنهايت در سال 87 نخستين پرتاب ماهواره‌اي به فضا انجام شد تا ايران نهمين كشوري باشد كه به صنعت فضايي دست پيدا مي‌كند. با وجود دستاوردهاي ارزشمند فضايي و هوايي اما چند سالي است كه ديگر خبري از ساخت هواپيما يا پرتاب ماهواره شنيده نمي‌شود، به اضافه اين كه چند ماهواره آماده براي پرتاب، منتظر تصميمات دولتي هستند.
دانش هوايي و فضايي لازم براي رفع نيازهاي كشور به صورت صد در صدي انجام شده است. اين پيشرفت‌ها با توجه به تحريم‌ها و بر پايه توانمندي دانشمندان كشور انجام گرفته است؛ اما بسياري از مسائل هوايي و فضايي كشور وابسته به تصميمات دولتي است. دكتر منوچهر منطقي، رييس مركز ملي فضايي ايران است. او در گفت‌وگو با «صبح‌نو» از توانمندي‌هاي دانشمندان و تمام مشكلاتي كه در زمينه هوايي و فضايي در كشور وجود دارد، مي‌گويد.
**در ايران بايد مجوز بگيرند
يكي از اتفاقاتي كه در كشورهاي ديگر مي‌افتد و در ايران تقريباً وجود ندارد، وجود تاكسي‌هاي هوايي است. با تاكسي هوايي مي‌توان بسياري از انتقالات بين‌شهري و هوايي كشور را در هر لحظه انجام داد. منطقي درباره علم و دانش هواپيماسازي در ايران مي‌گويد: «هواپيماهاي مسافربري به دو گروه تقسيم مي‌شوند، يك گروه از آنها هواپيماي مسافربري زير 20 نفر و يك گروه ديگر هم هواپيماي بالاي 50 نفر هستند. در زمينه هواپيماهاي مسافربري زير 20 نفر، اتفاقاً خيلي از گروه‌هاي مهندسي كار مي‌كنند. آنها قادر هستند خود طراحي كنند و هواپيما بسازند.»
اما سازمان ملي فضايي چه كمكي براي ساخت و بهره‌برداري از هواپيماها مي‌تواند انجام دهد؟ منطقي عنوان مي‌كند: «كاري كه ما مي‌توانيم انجام دهيم اين است كه بازار اين هواپيماها را توسعه دهيم. در بسياري از مواقع، مانند بحث اورژانس يا جابه‌جايي‌هاي سبك اين هواپيماها مي‌توانند با هزينه بسيار كم فعاليت كنند. بحث‌هاي تصويربرداري، عكاسي و آموزش خلباني هم قابل انجام است. ما اين‌ها را يكپارچه كرده‌ايم.»
رييس مركز ملي فضايي ايران معتقد است كه در زمينه ساخت هواپيماها و به‌خصوص هواپيماهاي تاكسي هوايي، محدوديت‌هايي در ايران وجود دارد: «ما يك سري محدوديت‌ها داريم كه با سازمان هواپيمايي كشوري تفاهم كرده‌ايم. اگر اين تفاهم اجرايي شود، آنها مي‌توانند به تعداد بيشتري پرواز كنند. شركت‌هايي هم هستند كه اين هواپيما را مي‌سازند ولي ما بايد بازار آن را توسعه دهيم كه در حال حاضر از يكپارچه‌سازي آنها در يك مركز نوآوري استفاده مي‌كنيم.»
او توضيح مي‌دهد: «اگر شما مي‌خواهيد با هواپيماي زير 10 نفر پرواز كنيد، هواپيماي آن در كشور وجود دارد و اتفاقاً در كشورهاي ديگر به‌عنوان تاكسي هواپيما از آن استفاده مي‌كنند اما فرهنگ تاكسي هوايي در كشور ما خوب جا نيفتاده است. در همه‌جاي دنيا به‌خاطر اين‌كه سطح ارتفاع آنها كم است، مجوز دست خودشان است و هر زماني كه بخواهند مي‌توانند پرواز را انجام دهند. پريدن آنها در ايران اما منوط به دريافت مجوز و انجام بوروكراسي‌هاي اداري است.» همه اين‌ها باعث مي‌شود كه بسياري در اين صنعت پرسود سرمايه‌گذاري نكنند. منطقي تأكيد مي‌كند: «دستورالعمل آن را با سازمان هواپيمايي كشوري تفاهم كرده‌ايم و اگر بخواهيم كه مصوب شود، مي‌توانيم بگوييم كه رونق اين هواپيماها بيشتر مي‌شود.»
**بخش هوايي بايد در اولويت اول باشد
منطقي درباره تأمين منابع مالي توضيح مي‌دهد: «در بخش‌هاي بالادستي كشور و در توسعه علمي كشور بخش هوايي در اولويت‌هاي اول قرار دارد. براي خود هوا و فضا يك سند توسعه فناوري جامع تعريف شده است كه ما بايد به فناوري هوافضا دست پيدا كنيم. هزينه‌ها اما در بخش هوايي خيلي زياد است. دولت ممكن است به اين نتيجه برسد كه با توجه به درآمدهايي كه دارم، نمي‌توانم اين مخارج را تأمين كنم.»
درباره ساخت هواپيما و به خصوص ساخت تاكسي‌هوايي‌ها بسياري از شركت‌هاي كوچك و شركت‌هاي دانش‌بنيان به صورت ويژه مي‌توانند فعاليت كنند: «ما توسعه فناوري‌ها را مي‌توانيم به شركت‌هاي دانش‌بنيان بسپاريم. آنها با هزينه خيلي كم اما با سرعت خيلي بالا مي‌توانند اين كار را انجام دهند.درواقع طراحي كه در سازمان ملي شده است اين را مي‌رساند كه شركت‌هاي دانش‌بنيان با استانداردهاي علمي و با هزينه‌هاي خيلي كم بايد در صنعت هوا و فضا فعاليت كنند.» اما اسناد بالادستي هم بايد با آنها همراه باشند.
منطقي در اين باره توضيح مي‌دهد: «بايد اولويت‌ها را دسته‌بندي كنيم. اگر مي‌گوييم كه بودجه تحقيقات ما كم است نخست بايد به اولويت‌ها برسيم. نكته دوم اين است كه از بحث شبكه‌اي كردن شركت‌هاي دانش‌بنيان با راهبري هسته تخصصي استفاده كنيم. اين كار هم البته در حال انجام است. در بخش‌هاي هوايي شرايط اين طور است كه ذره‌ذره دانش ايجاد مي‌شود ولي با كمترين بي‌توجهي از بين مي‌رود بنابراين تداوم در تأمين بودجه محدود مي‌تواند باعث توسعه شود.»
**سريع‌ترين رشد را داشته‌ايم
خبر پرتاب ماهواره اميد به فضا، ماهواره‌هايي كه صفر تا صدش توسط دانشمندان ايران ساخته شده بود، اميد زيادي را در بين ايرانيان ايجاد كرد. دستيابي به دانش ماهواره‌اي يكي از دستاوردهاي ارزشمند ايراني بود: «مي‌توانيم بگوييم كه صنعت فضا يكي از دستاوردهاي بعد از انقلاب است كه از دهه 70 و با سرعت خيلي زيادي دانشمندان ما وارد اين حوزه شدند و توانستند تا 17 سال بعد، نخستين پرتاب را داشته باشند.»
در مقالات علمي‌اي كه در دنيا منتشر شده است، ايران سريع‌ترين رشد فضايي را براي اين كه كشوري بتواند ماهواره بسازد و پرتاب كند، دارد: «بخش فضايي را در بخش فناوري‌هاي پيشرفته دسته‌بندي مي‌كنند و دسترسي به آن هم خيلي سخت است. اگر دستيابي به آن انجام شود، دستاوردهاي اقتصادي خيلي زيادي هم دارد.» اما موضوع اين است كه ما مي‌توانيم اين دستاوردها را به بخش اقتصادي تبديل كنيم؟
رييس مركز ملي فضايي ايران جواب مي‌دهد: «دانشمندان ما روي دستاوردهايي برنامه‌ريزي مي‌كنند كه هم بتوانند اين دستاوردها را پيشرفته‌تر كنند و با قابليت‌هاي بالاتري به آن برسند و هم اين كه در اقتصاد كشور پياده‌سازي كنند.» براي رسيدن به اين مهم هم چشم‌اندازي در نظر گرفته شده است: «برنامه‌ريزي شده است كه تا سال 1404 بتوانيم در بخش فضايي در دو قسمت، در اقتصاد كشور نقش داشته باشيم. بخش فضايي اصولاً باعث بهره‌برداري ملي مي‌شود؛ اين كه ما فناوري را در بخش‌هاي مختلف اشاعه دهيم و آنها هم از اين موضوع استفاده كنند، تأثيرپذيري در فناوري ملي اتفاق مي‌افتد.» تأثير داشتن در بخش‌هاي ديگر يكي از تأثيرات توجه و رشد دستاوردهاي فضايي است. منطقي تأكيد مي‌كند: «يك بخش ديگري هم دستاوردهاي ملي است.
دستاوردهاي ملي خودش يك حركت اقتصادي ايجاد مي‌كند. برنامه‌ريزي مي‌كنيم تا بخشي از درآمدهاي اقتصادي را به درآمدهاي فضايي تخصيص كنيم. يك بخشي از آن بر كليت اقتصاد و بخش ديگري هم خود مي‌تواند به عنوان رشد اقتصادي نقش‌آفريني كند.»
**تا پنج سال بعد در RS هم رشد مي‌كنيم
بعد از سال 87 و پرتاب نخستين ماهواره، ماهواره‌هاي زيادي پرتاب شدند؛ اما بعد از ورود به دهه 90 و بعد از سقوط ماهواره فرج از مدار در سال 93 ديگر هيچ ماهواره‌اي به فضا پرتاب نشد. امروز ماهواره‌هاي سيمرغ و دانشگاه شريف آماده پرتاب هستند اما هنوز اجازه ورود به فضا و در مدار قرار گرفتن را نيافته‌اند. در سال‌هاي اخير پرتاب ماهواره به حداقلي خود رسيده است.
منطقي در اين باره توضيح مي‌دهد: «اين موضوع دو دليل دارد؛ يكي اين است كه كشورمان، در پرتاب ماهواره از مرحله آزمايشي به مرحله بهره‌برداري رسيده است؛ بنابراين در اين زمان توسعه‌ها بيشتر و هزينه‌ها هم بالاتر رفته است.اين روي تعداد پرتاب تأثير مي‌گذارد و تعداد پرتاب‌ها را پايين‌تر مي‌آورد.» اما دليل مهم‌تري هم وجود دارد: «نكته دوم اين است كه جوامع جهاني بر روي پرتاب‌هاي ماهواره‌اي ما حساس هستند و بنابراين شوراي عالي امنيت ملي بايد نظر دهند تا با توجه به عوامل داخلي و خارجي اين كار را انجام دهيم و يا نه.»
اين دو دليل باعث شده است تا تواتر پرتاب‌ها كمتر ديده شود. نكته ديگري كه درباره پروژه‌هاي ماهواره‌اي كه در ايران تا به امروز انجام شده، اين است كه بيشتر ماهواره‌هاي ايراني، مخابراتي هستند.اين در حالي است كه ماهواره‌ها قابليت‌هاي بيشتر هم دارند. بسياري از ماهواره‌ها در هواشناسي و بسياري هم در بخش مطالعاتي كشاورزي و نقشه‌هاي هوايي به كار مي‌روند. بخش مطالعاتي ماهواره‌ها در جهان آن قدر مهم است كه علم سنجش از دور (RS) را ايجاد كرده است. با بخش مطالعاتي و تجزيه و تحليل دستاوردهاي آن مي‌توان اتفاقات بزرگي را در كشور از نظر مديريتي رقم زد. در ايران اما در اين بخش تا به حال ماهواره‌اي به فضا ارسال نشده است.
منطقي با اشاره به سازوكار ماهواره‌ها، از سنسور و قرارگيري در مدار مختص به خود، توضيح مي‌دهد: «بسته به اين كه چه سنسوري بر روي ماهواره قرار بگيرد، ماهواره در هر گروهي قابل استفاده است. اين توانمندي‌ها وجود دارد. براي سنجش از راه دور دقت‌هاي بالا مدنظر ماست. ما بايد به دقت‌هاي بالاي 10 متر برسيم.» دانشمندان ايراني در حال حاضر در دقت 22 متر در حال فعاليت هستند:«در پنج سال آينده ما ماهواره‌اي را خواهيم داشت كه در اين بخش قابل استفاده است. مسأله مهم در مورد اين موضوع اما اين است كه اطلاعات مورد استفاده از ديگر كشورها در دسترس ماست و در بخش‌هاي مختلف از آنها استفاده مي‌كنيم.»
**مشكل بودجه
توسعه دستاوردهاي فضايي و هوايي كشور نيازمند بودجه ويژه هستند. منطقي با اشاره به افزايش بودجه فضايي كشور در سال 97، درباره مشكلاتي كه درباره تخصيص بودجه وجود داشته است، مي‌گويد:«هميشه يك اشتباهي در بخش بودجه وجود دارد، زماني كه ما مي‌گوييم بخش تحقيقات، بودجه تحقيقاتي را با ساير بودجه‌ها در كنار هم مي‌بينيم و اگر بودجه به طور عمومي زياد شد، آن بخش تحقيقات هم زياد مي‌شود و اگر هم كم شد، آن هم كم مي‌شود.»
رييس مركز ملي فضايي ايران تأكيد مي‌كند: «نخستين كاري كه براي بيمه كردن بخش علمي و فناوري بايد انجام دهيم اين است كه يك بودجه تحقيقات را جداگانه در نظر بگيريم. ممكن است كه اين بودجه كم باشد اما محققان بر اساس همين بودجه برنامه‌ريزي مي‌كنند.» براي بودجه‌بندي بهينه اين تنها راه‌حل نيست: «بخش دوم اين است كه حوزه‌هايي كه در آنها بايد كار شود و اتفاقاً خيلي هم زياد است، اولويت‌بندي كنيم.» اگر اين دو اتفاق بيافتد، پيشرفت دستاوردهاي فضايي و هوايي در كشور نسبت به وضعيت فعلي خيلي بالاتر خواهد شد.
منطقي توضيح مي‌دهد كه بودجه تحقيقاتي در كشور كم نيست، در اين ميان اما مشكلاتي وجود دارند: «چون بودجه پخش است و بر اساس اولويت‌ها انجام نمي‌شود، اين اتفاق مي‌افتد. بودجه يك سال زياد است و يك سال ديگر كم است؛ اين‌ها باعث مي‌شود تا به روند تحقيقاتي ما آسيب برسد.» يك طرف تأمين بودجه‌اي كشور، دولت است. سؤال اينجاست كه دولت تا چه حد براي تأمين بودجه‌اي صنعت هوا و فضا پاي كار است؟ منطقي توضيح مي‌دهد: «دولت با توجه به محدوديت‌هاي بودجه‌اي كه دارد، سعي خود را كرده است. بايد بودجه را تثبيت كند و اولويت‌گذاري‌ها را انجام دهد. اگر اين كارها را انجام دهد، نقش خود را به خوبي انجام داده است».
با وجود دانشمندان توانمند در كشور و وضعيت بودجه‌اي كشور، آينده هوا و فضاي كشور به چه سمتي خواهد رفت؟ او توضيح مي‌دهد: «بخشي از اين آينده، علم دانشمندان ما هستند. دانشمندان خيلي عالم هستند و در صحنه بين‌المللي مطرح هستند يا اين كه مي‌توانند مطرح باشند. ما از نظر نيروي انساني كم نداريم.»
منطقي به يكي از اصول مهم در پيشرفت دستاوردهاي صنعت هوايي و فضايي نيز اشاره مي‌كند: «در بحث هوا و فضا بايد يك سري تعاملات بين‌المللي داشته باشيم كه ما از اين موضوع كم استفاده كرده‌ايم. بايد از تعاملات‌مان بيشتر استفاده كنيم. بسياري از دانشمندان خارج از كشور ما دوست دارند كه در اين موضوع كار كنند، ما در حال شناسايي آنها هستيم.»
رييس مركز ملي فضايي ايران اما تأمين بودجه‌اي را براي پيشرفت صنعت هوايي مهم‌تر مي‌داند: «بخش سوم در اين باره بحث تحقيقات و تخصيص بودجه است. اگر همه اين‌ها در كنار هم پيش برود، مسير هوا و فضاي ما به جلو مي‌رود و مشكلي هم نخواهيم داشت.» در عصر حاضر يكي از راه‌هاي قدرت داشتن يك كشور، دستيابي به دانش هوايي و فضايي است. امكان ورود به هوا و فضا يكي از برگ‌هاي برنده‌اي است كه هر كشوري مي‌تواند به آن دست پيدا كند.
منبع: روزنامه صبح نو؛ 1397.4.16
**گروه اطلاع رساني**9370**2002
نخستين جرقه‌هاي توليد هواپيما در ايران در سال‌هاي 66 و67 زده شد. در آن سال‌ها بعضي از خلبانان و مهندسان تعمير و نگهداري هواپيما را در نيروي هوايي با همكاري جهاد خودكفايي با مهندسي معكوس هواپيما، توليد كردند.
