خانه های تاریخی اردبیل نیازمند توجه بیشتر

نگرش عمقی به بناهای بازمانده از گذشتگان در واقع نگاهی سطحی به بناهایی از گل ، آجر و كاشی و .. نیست ، خانه های تاریخی حامل فرهنگ ، سنت و نبوغ نیاكان ماست كه به نسل امروزی به یادگار و امانت گذاشته شده و می بایست حفظ و حراست شود.
اردبیل با داشتن تاریخ هفت هزار ساله در زمینه تمدن، فرهنگ، هنر و بویژه معماری اصیل ایرانی - اسلامی از تنوع بسیاری برخورداری بوده و می توان نمونه هایی از این معماری اصیل را در خانه های تاریخی مشاهده كرد.
بیشتر خانه های تاریخی اردبیل كه در بافت قدیمی مركز این شهر واقع شده اند مربوط به دوره صفویه و عمدتا قاجار بوده و با توجه به نوع معماری و ساخت منحصر بفرد و قدمت خود بخشی از تاریخ این منطقه را بازگو می كنند.
مهم ترین ویژگی خانه های تاریخی اردبیل تناسب آن ها با شرایط جوی منطقه بوده و به دلیل موقعیت جغرافیایی و آب و هوای سرد و كوهستانی معماری خانه های اردبیل متناسب با این شرایط ساخته شده و از جذابیت ممتازی برای گردشگران برخوردار است.
متاسفانه در سالیان گذشته بی توجهی به این بناهای تاریخی باعث شده كه بسیاری از آنها تخریب شده و تعدادی نیز به حال خود رها گردد و در سالیان گذشته كار عمده ای در ساماندهی و مرمت آثار تاریخی به جز چند بنا كه به كاربری فرهنگی تغییر داده شده اند، صورت نگرفته است.
مسئولان فرهنگی استان اردبیل مهم ترین دلیل سامان نیافتن خانه های تاریخی اردبیل را كمبود اعتبار با توجه به هزینه بر بودن مرمت و بازسازی این بناها ذكر می كنند.
'خانه صادقی ، خانه منافزاده ، خانه رضازاده ، خانه ابراهیمی ، خانه وكیل الرعایا ، خانه مروج ، خانه شریعت ، خانه چنذاب ، خانه مبشری، خانه آصف ، خانه ارشادی ، خانه میرفتاحی ، دبیرستان صفوی ، بنای فرمانداری اردبیل و مدرسه امام خمینی (ره) بیله سوار از جمله خانه ها و بناهای تاریخی اردبیل می باشند.

** خانه صادقی - در سال 1283 ه. ق ساخته شده و یكی از یادگارهای دوران قاجار به شمار می رود، این بنا یكی از مجموعه بناهای سه گانه (خانه مبشری، خانه خادم باشی، خانه صادقی) است كه در بافت قدیم محله اوچ دكان قرار گرفته و دارای سه بخش ساختمانی با سه حیاط است.
ساختمان مركزی كاربری بیرونی و ساختمان غربی كاربری اندرونی داشته و هسته اصلی بنا را تشكیل می داد، ساختمان بیرونی شامل یك شاه نشین در قسمت مركزی بوده كه مقرنس كاری، نقاشی دیواری تا ارتفاع 2 متر ، پنجره های ارسی بزرگ هفت دری و سه دری با طرح اسلیمی و نیز تذهیب و كتیبه آیه الكرسی با خط نستعلیق در دور تا دور بنا، تزیینات آن را تشكیل می دهند.

** خانه منافزاده - در سال 1353 ه. ق ساخته شده و به لحاظ قرار گرفتن در بخش مركزی حیاط - باغ حالت كوشك مانند دارد، اختلاف سطح بین سمت شمالی و جنوبی معادل گام های نه پله، موجب شده كه نمای جنوبی یك طبقه و شمالی 2 طبقه به نظر برسد، این خانه كوشك كه پلان مستطیلی دارد با هره چینی آجری دوال بندی و طرح و نقوش هندسی در نما تزیین شده و هم اكنون ساختمان اداری حوزه هنری اردبیل در آن واقع است.

** خانه سید هاشم ابراهیمی - این بنا در بافت قدیم اردبیل در جوار مجموعه جهانی بقعه شیخ صفی كوچه شهیدگاه یكی از یادگاری های اواخر قرن 13 هجری قمری در شهر اردبیل به شمار می رود و در حال حاضر تحت مالكیت میراث فرهنگی استان اردبیل است.
بنای مذكور با یك هشتی كوچك از معبر كوچه وارد حیاط مستطیلی شده و عمارت اصلی شامل 2 طبقه همكف و زیرزمین است و تالار نسبتا بزرگ و زیبایی دارد.

** خانه رضازاده (موزه شهدا) - در محله اوچ دكان یكی از محلات ششگانه و قدیمی اردبیل واقع شده كه قدمت آن به اواخر دوره قاجار می رسد، سر در ورودی خانه منتهی الیه جنوب شرقی بنا در مقابل میدانچه قرار گرفته كه از طریق هشتی به محوطه حیاط وارد می شود.
بخش اعیانی ساختمان در 2 طبقه به مساحت 640 متر مربع و پلان فعلی شكل ساخته شده كه طبقه اول دارای دو اتاق گوشواره با یك راهروی میانه و نیز راهروی دیگر عمود بر آن است كه با 2 دسته پله به هم مرتبط می شود و طبقه دوم نیز دارای 2 اتاق گوشواره با یك تالار یا شاه نشین در وسط است.
این بنا تا یك سال پیش به عنوان ساختمان اداره كل میراث فرهنگی استان اردبیل استفاده می شد، اما از سال گذشته به موزه شهدای اردبیل اختصاص یافت.

** خانه مبشری - از آثار دوران قاجاریه است كه در بافت قدیم محله اوچ دكان قرار گرفته و دارای هشتی ورودی و حیاط اندرونی و بیرونی است ، مصالح دیوارهای بیرونی از كاهگل است و تنها سر در نمای داخلی بنا مشرف به حیاط آجركاری شده است.

** خانه وكیل الرعایا - در بافت قدیمی شهر در محله طوی واقع شده و از آثار دوران قاجار است، بخش با ارزش بنا یعنی تالار در قسمت غربی ساختمان قرار دارد و ابعاد آن 10 در 5 متر است، ضلع شرقی تالار دارای پنجره ارسی با با شیشه های رنگین است كه در سمت ایوانی كه با چهار ستون چوبی شكل می گیرد، قرار گرفته اند، آیینه كاری و مقرنس كاری های با نقاشی های پیرامونی از ویژگی های درون تالار هستند. این ساختمان هم اكنون مقرر بنیاد ایرانشناسی اردبیل است.

** خانه مروج - این ساختمان در سال 1311 ه.ق بنا شده و از نظر معماری جز بناهای درون گرا محسوب می شود كه بخش اندرونی آن از بین رفته است، هشتی ورودی ضمن آنكه یك فضای ارتباطی است مانع دید مستقیم از بیرون به فضای درون می شود.
داشتن شكل فعلی و خط تقارن مركز از ویژگی های پلان بناست كه در مركز آن یك تالار با ارسی هفت دری قرار دارد، این بنا از سال 1380 به محل فعالیت مركز پژوهشی آیت الله مروج امام جمعه فقید اردبیل تبدیل شده است.

** خانه آصف - این بنای قاجاری واقع در كوچه معمار و متعلق به خانواده آصف بوده و خانه ای یك طبقه و یك نیم طبقه به عنوان بالاخانه وتقارن محوری دارد و راهرویی به نام تختگاه دسترسی به سایر فضاها را امكان پذیر می كند. در انتهای این راهرو دری جهت ورود به فضاهای خدماتی تعبیه شده است.
از 2 ضلع جانبی آن دسترسی به فضایی به نام اتاق سه دری و یك اتاقك پستو در پشت آن انجام می گیرد، در طرف دیگر وارد اصلی ترین اتاق این بنا، اتاق هفت دری می شود كه پنجره های آن با ارسی های زیبایی با نقوش گره بندی و شیشه های رنگی تزیین شده، در پشت این اتاق سه اتاقك به صورت پستو قرار گرفته اند كه توسط ارسی هایی از این قسمت جدا شده اند.
داخل این پستوها تزییناتی از جمله بخاری دیواری و نقاشی دیده می شود و روی این فضا سه اتاقك با عنوان بالاخانه قرار گرفته اند، بقیه فضاها عینا به صورت قرینه در ضلع دیگر اتاق هفت دری تكرار شده اند.

** خانه ارشادی - این بنا نیز در محله اوچ دكان قرار داشته كه در بدو احداث دارای كاربری مسكونی بوده و یكی از بناهای تاریخی شهر اردبیل و در اواخر دوره قاجار ساخته شده است، در دوران پهلوی دوم آن را برای استقرار مدرسه به آموزش و پرورش واگذار كردند و در حال حاضر خانه ارشادی تحت نظر میراث فرهنگی قرار دارد.

** خانه خادم باشی - از بناهای دوره قاجار در محله سرتیپ آباد اوچ دكان قرار دارد، این بنا دارای هشتی ورودی و حیاط اندرونی و بیرونی است، دیوارهای بیرونی بنا از كاهگل ساخته شده و تنها طاق نماهای درونی سردر آجری هستند، قسمت بیرونی بنا دارای تزیینات نقاشی و ارسی زیبا بوده كه در آتش سوزی از بین رفته است.

** خانه میرفتاحی - این بنا كه در سال 1250 ه.ق احداث شده در دوران پهلوی اول به عنوان اولین دبیرستان دخترانه كاربری آموزشی داشته سپس در سال های 1327 تا 30 ه.ق به دبیرستان نظامی اجاره داده شد، خانه میرفتاحی جزو بناهای درون گرا محسوب می شود كه در آن هشتی فضا ارتباط دهنده بیرون با میان سرا است.
بنای موجود باقی مانده بنای بزرگتری با 2 بخش اندرونی و بیرونی است، ساختمان دارای شبستان های تابستانی و زمستانی است كه ارتباطشان از طریق پله هایی در سر گوشه میان سرا، میسر می شود، در حال حاضر این بنا موزه مفاخر دینی اردبیل است.

** دبیرستان صفوی - این بنا در دوران پهلوی اول توسط معماران آلمانی طراحی و اجرا شده است ، مصالح به كار رفته در آن عبارت از اره سنگی به ارتفاع حدود 1.20 متر و آجر در بدنه ها است.
این ساختمان مثل اكثر بناهای هم عصر و هر طرح خود 2 بازو است كه در 2 طبقه اجرا شده اند، ارتباط طبقه فوقانی از طریق پله هایی است كه بلافاصله بعد از ورود به طبقه همكف قرار دارند، قاب بندی آجری دور در و پنجره، هره چینی خط آسمان 'دور بام'، كاشی كاری معرق كتیبه بالای سر در اصلی و سر در تالار سخنرانی از مشخصات تزیینی بنا محسوب می شود.

** ساختمان فرمانداری اردبیل ، تاریخ ساخت این بنا 1310 ه. ق پنچ سال قبل از دبیرستان صفوی است، بنای معروف شهر یعنی شیر و خورشید (بیمارستان فاطمی) مدرسه صفوی و ساختمان فرمانداری سابق با مشاوره معماران آلمانی ساخته شده اند.
ساختمان فرمانداری به صورت نئوكلاسیك ایرانی اجرا شده و دارای فرم پلانی 'V' شكل است و در واقع اصول معماری ایرانی در كالبد بنا با مصالح جدید و به كارگیری تكنیك ساخت اروپاییان پیاده شده است، در زیرزمین بنای اصلی این ساختمان طاق های آهنگ به كار رفته است.
قسمت شاه نشین به صورت مرتفع و 2 بازوی كناری در 2 طبقه اجرا شده، پیش بینی سیستم های تاسیساتی الكتریكی و بهداشتی از مشخصه های ساختمان در مقایسه با وضعیت كالبدی و اجتماعی شهر در زمان احداث بنا به شمار می رود.

** مدرسه امام خمینی بیله سوار - این بنا در دوران سلطنت محمدعلی شاه و احمدشاه یك بنای خشتی بوده و به عنوان مكتب از آن استفاده می شده است ، در اواخر سلطنت احمدشاه مدرسه خشتی قدیمی تخریب و مدرسه موجود با معماری یاور ماكوئی كه از مرزبانان منطقه بوده است احداث و با نام مدرسه پهلوی به فعالیت آموزشی می پردازد.
این مدرسه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به مدرسه امام خمینی تغییر نام یافته و ساختمان قدیمی آن هنوز هم سالم مانده و امروز عنوان قدیمی ترین بنای آموزشی استان اردبیل و منطقه مغان را یدك می كشد.
این بنا در سال 81 به ثبت ملی رسیده است ، این بنا دارای تزیینات آجری زیبایی در نما بصورت هره سازی، دوال بندی، نقوش هندسی بسیار زیبا با استفاده از آجرهای دو سر پخ (ذوزنقه) و قاب بندی آجری در و پنجره ها می باشد.
به گفته رییس میراث فرهنگی بیله سوار قرار است این مدرسه تاریخی به موزه تبدیل شود.

*** مرمت خانه های تاریخی نیازمند اعتبار است
منصور عالیقدر ، معاون میراث فرهنگی اداره كل میراث فرهنگی ،صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل گفت: مرمت خانه های تاریخی نیازمند اعتبار است و تلاش شده اعتبار مورد نیاز برای بازسازی خانه های تاریخی اختصاص یابد.
وی افزود: در حال حاضر چهار خانه تاریخی مرمت و بازسازی شده و بقیه هم در طرح مرمت و بازسازی قرار گرفته است.
عالیقدر بیان كرد: پاكسازی دیوار قدیمی خانه شریعت ، آوار برداری ، اجرای دیوار یك طرف نما به طول 6 متر و ارتفاع 4 مترشامل ( آرماتور بندی، شناژ گذاری،بتن ریزی، اجرای ازاره سنگی،اجرای پایه ها ، دیوار چینی، هره بندی و بندكشی) ، اجرای دیوار 2 طرف نما به طول 12 متر و ارتفاع 3 متر مترشامل ( آرماتور بندی، شناژ گذاری،بتن ریزی، اجرای ازاره سنگی و اجرای پایه ها ، دیوار چینی، هره بندی و بندكشی) از جمله اقداماتی بوده كه در مرمت خانه شریعت انجام گرفته است.
وی اضافه كرد: اجرای دیوار نمای بیرونی خانه وكیل و اجرای آجر كاری در دیوار محوطه جهت جلوگیری از ورود افراد متفرقه به داخل بنا در خانه مبشری نیز از دیگر اقدامات مرمت و بازسازی می باشد.
معاون میراث فرهنگی اداره كل میراث فرهنگی ،صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل درباره بازسازی خانه چنذاب نیز گفت: شمع بندی چوبی در بخش های قدیمی ، پاكسازی دیوارهای خشتی فرسوده و پی كنی ، اجرای پی و دیوارهای محیطی یك اتاق از بنا ، اجرای ایزولاسیون روی پی و دیوار مشترك ، تیرریزی چوبی روی طاقچه های اتاق و بازسازی پی و ازاره سنگی در نمای اصلی اتاق در خانه چنذاب اجرایی شده است.

*** مرمت و بازسازی بناها و خانه های تاریخی اجرا می شود
نادر فلاحی ، مدیركل میراث فرهنگی٬ صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل در این باره گفت: مرمت و بازسازی سه بنای تاریخی استان عنوان كرد روند مرمت و بازسازی این پروژه ها از در اولویت كاری ما هستند.
وی افزود: عملیات مرمت و بازسازی خانه های تاریخی در دستور كار است و در حال حاضر سه بنای تاریخی استان شامل حمام تاریخی حور ٬ سرای تاریخی امام جمعه و بازار تاریخی اردبیل در اولویت قرار گرفته است.
مدیركل میراث فرهنگی٬ صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل در خصوص آغاز عملیات مرمت و بازسازی سرای تاریخی امام جمعه نیز تصریح كرد: ساماندهی و مرمت این مجموعه آرزوی دیرینه كسبه بازار و سرای امام جمعه بوده كه در 2 هفته آینده عملیات اجرایی شروع و بخشی از طرح در صورت همكاری مناسب كسبه تا پایان شهریور تكمیل می شود.
فلاحی درباره مرمت و بازسازی سرای وكیل نیز افزود: عملیات مرمت این طرح در حال اجرا است و همزمان با هفته دولت به بهره برداری می رسد.
وی بیان كرد: احیای اماكن تاریخی و مرمت و بازسازی آن با جدیت پیگیری و در رفع مشكلات و موانع موجود تلاش می شود.
6016/ 7110