آثار به جای مانده از شهر دزفول نشان می دهد كه در طول هزاران سال، این شهر از سابقه طولانی در ساخت فلزات و صنایع هنری فلزی برخوردار بوده است.
هنر ورشو سازی كه صد سال پیش در بروجرد و دزفول به اوج خود رسید، امروز در همین شهرها روزهای احتضار خود را می گذراند.
در حال حاضر، به دلیل گران بودن فلز نیكل، هیچ كشوری حاضر به ساخت آلیاژ ورشو نبوده و در بازارهای جهانی آلیاژهای جدیدی مانند كاپرنیكل برای ساخت آلیاژ ورشو به كار می رود كه برای هنر ورشوسازی مناسب نیست.
پژوهشگران و فعالان عرصه ورشو پیش بینی می كنند كه با ادامه روند كنونی و همچنین به دلیل نایاب بودن مواد اولیه این هنر، صنعت گران این رشته در آینده با نبود فلز ورشو روبرو شده و در نهایت این صنعت منسوخ خواهد شد.
ورشوسازی لهستان؛ از روسیه تا ایران
در خصوص ورود صنعت ورشو به ایران در كتاب المآثر و الآثار محمدحسن خان اعتماد السلطنه آمده: در زمان صدارت امیر كبیر و تاسیس دارالفنون، تعدادی از فلزكاران شهرهای تهران، اصفهان، دزفول و بروجرد برای یادگیری صنعت فلزكای به روسیه فرستاده شدند و چون در آن زمان صنعت ورشو رونق داشت، صنعتگران هنر ورشو سازی را با خود به ایران آوردند.
این هنر در انتهای دوران قاجار و ابتدای دوران پهلوی به اوج خود رسید ولی قطع ورود ورق ورشو به ایران و توقف تولید آن در جهان در میانه دهه 50 و همچنین رواج استیل و پلاستیك در بازار، آغاز زوال این صنعت در ایران بود.
دلایل زیادی برای كم فروغ شدن این هنر در ایران ذكر شده ولی مهم ترین بحث تولید نشدن ورق ورشو در جهان و كمیاب شدن این فلز در ایران ذكر شده است.
ورشوی دزفول، ورشوی بروجرد و سرنوشت متفاوت یك صنعت
ورشو در دزفول قدیم یكی از ضروریات زندگی و در دزفول امروز به یكی از سنتهای كم اقبال در بین مردم تبدیل شده و ابزار ورشویی كه در گذشته محصولات مختلف خانگی را در دزفول تامین می كرد، امروز تنها برای تزیین و زینت دكور منازل به كار رفته و در كلكسیون های تزیینی جای گرفته است.
امروزه تنها یك كارگاه كوچك ورشو سازی در كل خوزستان وجود دارد كه در آن قلمزنی، استیل سازی و هنرهای دیگر دستی انجام می شود.
در این كارگاه كه به صورت مدرن و نه سنتی فعالیت دارد، عمدتا كار تعمیر و تبدیل انجام می شود.
عباس رحیمی پژوهشگر عرصه ورشو اعتقاد دارد كه بر خلاف برخی كه تلاش دارند این هنر را همچنان زنده نشان دهند، واقعیت این است كه این صنعت در خوزستان منسوخ شده است.
وی در این خصوص توضیح می دهد: علت عمده نابودی این صنعت، وارد نشدن ورق ورشو در 40 سال اخیر است با این حال جایگزین شدن صنعت استیل سازی به جای ورشو سازی نیز باعث شده این هنر در معرض نابودی قرار بگیرد.
این پژوهشگر صنایع دستی با اشاره به وضعیت رو به احتضار صنعت ورشو در خوزستان، به مقایسه وضعیت آن در لرستان پرداخته و می گوید: 15 سال پیش تعداد كارگاه های ورشو سازی در بروجرد به 2 كارگاه رسید ولی با تمركز میراث فرهنگی لرستان، برگزاری كلاس های آموزشی، مستند نگاری و ارائه تسهیلات، افراد صنعتگر این رشته به 60 و كارگاه های موجود به حدود 50 عدد افزایش یافت.
وی ادامه می دهد: در بروجرد هم اكنون حدود 30 كارگاه خانگی و 15 كارگاه مستقل و 15 فروشگاه بزرگ در بروجرد وجود دارد كه محصولات متنوع ورشو خود را عرضه می كنند و در تلاش هستیم تا این شهر را به عنوان شهر ملی ورشو ثبت ملی كنیم.
رحیمی همچنین از نبود یك موزه-المان در دزفول انتقاد می كند؛ این در حالی است كه در بروجرد 2 موزه و خانه ورشو وجود دارد و یك بخش از موزه مردم شناسی این شهر به معرفی ورشو و مصارف آن اختصاص دارد.
این پژوهشگر عرصه ورشو درخصوص نحوه فعالیت ورشوسازان بروجرد بیان می كند: در این شهر محصولات قدیمی جمع آوری و پس از ورق كردن آن، محصولات جدید ساخته می شوند ولی این روند در دزفول متوقف شده است.
رحیمی با اشاره به تفاوت ورشو بروجرد و دزفول عنوان می كند: در بروجرد از قدیم هنر قلمزنی وجود داشته و پایه كار ورشو را با طرح های ملی و بومی تشكیل می دهد ولی در دزفول محصول قلمزنی نداشته یا تخصصی نبوده اند.
وی می افزاید: در بروجرد محصولات تنوع بیشتری داشته ولی در دزفول بیشتر محدود به پایه و سر قلیان، لگن، آفتابه و دله قهوه محدود می شود.
ورشوی ایران؛ صنعتی متفاوت با دیگر نقاط جهان
این پژوهشگر صنایع دستی درخصوص ضرورت زنده نگهداشتن صنعت ورشو در خوزستان می گوید: اگرچه ورشو یك صنعت وارداتی است ولی مشابه ورشوی ایران در هیچ جای جهان وجود ندارد.
وی می افزاید: حتی از ابتدای رونق این صنعت در جهان، بدنه كار با دستگاه های مخصوص خم كاری تولید می شد در حالی كه در ایران، از ابتدا بدنه كار با دست و با ابزار چكش تولید می شد.
رحیمی با اشاره به این واقعیت كه بسیاری از ورشو سازان دزفول فعالیت در این صنعت را كنار گذاشته اند، یادآور می شود: در سال 90 حدود 6 نفر در خوزستان به صنعت ورشو مشغول بودند ولی وضعیت بد موجود باعث شد تا اكنون تنها یك نفر در این زمینه فعالیت داشته باشد.
این پژوهشگر صنایع دستی درخصوص مشكلات ورشو سازان توضیح می دهد: بحث بیمه و مستمری، درآمد پایین و ناتوانی در تامین مواد اولیه و وجود دلال ها واسطه ها از جمله نكات تكراری است كه در همه رشته های صنایع دستی وجود دارد و هر روز هم این وضع بدتر شده و در نهایت منجر به نابودی این هنرها می شود.
وی با اشاره به برخی راهكارهای رونق صنعت ورشو در دزفول می گوید: البته كارگاه های لرستان به دلیل تبحر در بحث قلمزنی و استفاده آن در كنار صنعت ورشو، توانسته اند رونق پیدا كنند اما اگر صنعتگران دزفول به سبك صنعتگران بروجرد به سمت جمع آوری محصولات قدیمی و تولید محصولات جدید از ورق های قدیمی بپردازند می توانند این صنعت را در دزفول زنده نگه دارند.
رحیمی در ادامه بیان می كند: اقدام دیگر هم ریخته گری ورق ورشو به صورت محدود در كارگاه های ریخته گری و نورد خوزستان است تا این طریق هم مواد اولیه این صنعت فراهم و حیات آن حفظ شود و هم اشغال پایدار با هزینه اندك ایجاد شود.
صنعتگران ورشو چشم انتظار بیمه
رحمان گل تنها ورشوساز فعال خوزستان كه از تكرار حرف ها در بیش از 30 سال خود خسته به نظر می رسد، در یك مصاحبه كوتاه درباره میزان كنونی فعالیت خود توضیح می دهد: از آن جا كه ورق ورشو در نیم قرن اخیر تولید نشده، محصولات قدیمی را شكافته و دوباره محصولات جدیدی خلق می كنم.
وی بحث بیمه را بزرگ ترین مشكل هر صنعتگر دانسته و می گوید: قیمت بالای محصولات ورشو، زحمت زیاد و مزد كم در كنار بحث بیمه از دلایل رغبت نداشتن صنعتگران این عرصه به ادامه كار است.
گل همچنین انتظارات خود از مسئولان ومیراث فرهنگی استان را به بحث بیمه محدود كرده و اظهار امیدواری می كند كه پس از سال ها چشم انتظاری، بحث بیمه صنعگران حل شده و یكی از دغدغه های بزرگ فعالان این عرصه رفع شود.
ورشوی دزفول فاكتورهای یك هنر بومی را ندارد
شكرالله قاسمی سرپرست معاونت صنایع دستی خوزستان در گفت و گو با خبرنگار ایرنا درباره اقدام نكردن میراث فرهنگی خوزستان برای ثبت ملی صنعت ورشوی دزفول توضیح می دهد: باتوجه به وارداتی بودن رشته ورشو و فعالیت های حرفه ای در این رشته در دیگر استان ها، برخی آیتم های ثبت با عنوان رشته ی بومی برای این رشته وجود ندارد.
وی با بیان این كه مشكل بیمه صنعتگران گریبان همه رشته های هنری است، می گوید: لغو قانون بیمه صنعتگران از سوی سازمان تامین اجتماعی باعث شده تا صنعتگران رشته های مختلف از حق بیمه محروم باشند با این حال به منظور برقراری دوباره و تلاش در جهت رفاه حال صنعتگران، این اداره كل مكاتبات و رایزنی خود را در جهت برقراری دوباره بیمه صنعتگران انجام داده است.
سرپرست معاونت صنایع دستی خوزستان ادامه می دهد: میراث فرهنگی خوزستان ضمن معرفی صنعتگران مشمول بیمه، در انتظار از سرگیری اجرای این قانون است.
قاسمی برگزاری نمایشگاه ها و ترغیب برای ایجاد كارگاه های استاد شاگردی را از جمله اقدامات میراث فرهنگی برای حفظ صنایع دستی عنوان كرده و می افزاید: میراث فرهنگی در این سال ها با برگزاری كلاس ها و طرح استاد شاگردی سعی در حفظ صنعت ورشو داشته اما كمبود و یا نبود مواد اولیه به دلیل وارداتی بودن آن، جایگزینی و تغییر سبك زندگی، ابزار و در برخی موارد مكانیزه شدن وسایل كاربردی، بالا رفتن سن استادكاران و عدم توانایی آنها در حیطه ی آموزش و انتقال دانسته های خود در این رشته به صنعتگران جوان از رشد و توسعه این هنر خلاق جلوگیری كرده است.
سرپرست معاونت صنایع دستی خوزستان در پاسخ به چرایی آموزش ندادن این صنعت در هنرستان ها و مراكز آموشی می گوید: به دلیل كمبود و یا نبود مواد اولیه و نداشتن متقاضی فراگیری مراكز آموزشی و هنرستان ها رغبتی به برگزاری دوره های آموزشی وجود ندارد.
توقف ورق ورشو در جهان، ناسازگاری فرآورده های ورشو برای نگهداری مواد غذایی مانند لبنیات، آبمیوه و ...، آغاز و گسترش صنعت استیل سازی در دزفول، بی تفاوتی در زمینه ثبت ملی ورشو سازی دزفول در سال های گذشته برای جلوگیری از منسوخ شدن آن، بهره وری پایین برخی ابزار و تجهیزات سنتی ورشوسازی، ناتوانی مالی وروشو سازان در بحث تامین مواد اولیه، قیمت تمام شده محصولات ورشو، معرفی، تبلیغ و بازشناسی نشدن فرآورده های ورشو در جامعه، معرفی نشدن این صنعت در هنرستان ها ومراكز علمی، معرفی نشدن این هنر به عنوان یك هنر دستی، فراهم نشدن بستر مناسب برای عرضه فرآورده های ورشو دزفول در نمایشگاه های داخلی و خارجی، مسایل مالی، بیمه و بحث اشتغال صنعتگران این رشته از جمله دلایل كم فروغ شدن این صنعت عنوان شده است.
به گفته رحیمی صنعت ورشو قابلیت درآمد زایی بالا و نیاز به سرمایه گذاری اندك دارد و در توسعه پایدار می تواند نقش مهم و برجسته ای را ایفا كند بنابراین با ایجاد و بهبود ظرفیت ها، تعریف كاربردهای جدید در این صنعت همراه با جاذبه های تزیینی و دیدنی، كاهش قیمت، راه اندازی مراكز اطلاعاتی برای مشتریان و علاقمندان سرمایه گذاری، انجام تحقیقات بازاریابی، تلاش و نیز تسهیلات گمركی برای صادرات محصول، فراهم نمودن بسترهای لازم از جمله مواردی هستند كه می توانند در احیای این صنعت گام برداشت.
راه اندازی كارگاه های متمركز تولید ورشو و ایجاد كارگاه های ریخته گری مواد اولیه این صنعت نیز از دیگر راهكارهای احیای این صنعت هستند.
در پایان باید یادآور شد كه هر هنر بخشی از تاریخ و فرهنگ یك منطقه و بازگو كننده ویژگی های تاریخی، اجتماعی و فرهنگی یك منطقه بوده و از این منظر، صنایع دستی یكی از مظاهر فرهنگی و هنری و عاملی برای توسعه پایدار محسوب می شود.
اگرچه هنر ورشو یك هنر وارداتی بوده اما در بیش ازیك قرن اخیر با فرهنگ و تاریخ مردم دزفول گره خورد و در نهایت به صنعتی بومی شده درآمد كه امروز در احتضار خویش، نیازمند حمایت، توجه و دست یاری مسئولان عرصه میراث فرهنگی است.
9890/6002
گزارش: سپیده اسكندری
اهواز-ایرنا-ورشو سازی یكی از هنرهای به نسبت جدید دستی كشور و یكی از شاخص ترین صنایع دستی دزفول بوده كه در زمان قاجار از لهستان وارد ایران شد.