اختراع دستگاه چاپ در میانه قرن پانزدهم میلادی به دست «یوهان گوتنبرگ» آلمانی سرآغاز رسانه ای كردن فرهنگ، توسعه رسانه ای و ایجاد بستری تازه برای افكار عمومی بود. از آن پس بود كه رسانه به عنوان محملی برای بیان افكار، برقراری ارتباطات و انتقال اخبار و اطلاعات روز به روز جایگاهی مهم و محوری تر در جوامع پیدا كرد تا جایی كه امروز جامعه منهای رسانه وضعیتی است كه به سختی می توان آن را متصور شد.
به گزارش گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش های خبری، با وجود اهمیت روزافزون رسانه و كارویژه آن برای خبر و اطلاع رسانی، بیش از گذشته واژه «خبر جعلی» یا «فیك نیوز» به گوشمان می رسد. خبر جعلی و یا به عبارتی دیگر خبر دروغ پدیده ای است كه دامن گیر بسیاری از كشورها در سراسر جهان شده و متولیان عرصه اطلاع رسانی را برآن داشته تا برای به این موضوع چاره ای بیاندیشند. به دلیل انتشار گسترده اخبار دروغ در فضای مجازی محققان دانشگاه «ایندیانا» موتور جستجوی «هواكسی» را راه اندازی كردند كه می تواند تا حدی خبرهای دروغ را تشخیص دهد.
در فضای عمومی كه گسترش اخبار جعلی با روش انتشار دیتای دروغین از طریق شبكه‌های اجتماعی به معضلی جهانی تبدیل شده، محققان «آكسفورد» می گویند در هنگام انتخابات نشر خبرهای مزبور به اوج می رسد تا بتواند افكار عمومی را تحت تأثیر قرار دهد.
از دید ناظران، پس از آغاز رقابت های انتخاباتی سال گذشته در آمریكا، موجی از اخبار جعلی به دلیل مواضع سیاسی و رفتار ارتباطی پرچالش «دونالد ترامپ» در مواجهه با اصحاب رسانه به راه افتاد. هر گاه خبرنگاران ترامپ را از آغاز كمپین تبلیغاتی ریاست جمهوری و در ادامه پس از روی كار آمدن و ورود به كاخ سفید مورد پرسش قرار دادند، وی به آنان تاخت، بر روزنامه نگاران برچسب زد و بنگاه های خبری منتقد خود را رسانه های جعلی و دروغ پرداز نامید.
فارغ از رویكردهای رسانه ای ترامپ، نگرانی از توسعه این موضوع در سال های اخیر به حدی بوده كه سازمان ملل متحد و اتحادیه اروپا نسبت به گسترش اخبار جعلی و عواقب ناگوار آن هشدار داده اند. برخی كشورها، نهادها و سازمان ها نیز تمهیداتی برای مبارزه با آن در نظر گرفته و اجرا كرده اند. این نگرانی ها بی مورد نیست چرا كه اخبار جعلی با مختل كردن گردش صحیح اطلاعات و گمراه سازی افكار عمومی این قابلیت را دارد كه امنیت كشورها را به خطر انداخته و مخاطبان را از دسترسی آزاد به اطلاعات محروم سازد.
در تعریفی، اخبار جعلی را از جنس روزنامه نگاری زرد یا تبلیغاتی بر می شمرند كه شامل جعل عمدی اطلاعات بوده و از طریق رسانه های فردی و جمعی منتشر می شود و مخاطب اخبار جعلی با دریافت سرنخ های اغراق آمیز احساس سرگردانی می كند. اخبار دروغین برخلاف ظاهر واضحشان، گمراه كننده و فریبنده بوده و دارای عناوین خبری چشم نواز و ترغیب كننده اند.
«فارست ترود» سردبیر تارنمای «سرور واتچ» معتقد است خبر جعلی یا دروغین به اطلاعات نادرست یا تبلیغاتی گفته می شود كه تحت پوشش اخبار معتبر منتشر شده است. وی می افزاید كه تارنماها و كانال های خبری جعلی در تلاش برای گمراه كردن مصرف كنندگان به سخنان و اطلاعات ناصواب خود رنگ و بوی محرمانه می دهند.
هر چند تعاریف مربوط به اخبار جعلی و معیارهای تعیین كننده خبر جعلی از كشوری به كشور دیگر متفاوت است اما همه آنها دارای ویژگی ها و نتایج مشتركی هستند. از مهمترین ویژگی های آنها می توان به ظاهر فریبنده و جذاب و از نتایج آن باید به سرگردانی مخاطب و گمراه شدن افكار عمومی اشاره كرد. به طوری كه عده ای معتقدند اخبار می تواند به عنوان نوعی ابزار در جنگ روانی استفاده شود. چه بسا دولت ها و متخصصان جنگ روانی در تلاش اند از طریق واژه ها، زبان، تصویر و... بر ذهن مخاطبان تاثیر بگذارند.
روزنامه نگاری ضعیف، طنز، تحریك كردن یا دست انداختن، تعصب شدید، جانبداری، منافع اقتصادی، تاثیر سیاسی تبلیغات و ... همه در تولید و پخش اخبار جعلی و فیك موثرند.
بنا بر ادعای برخی منابع غربی، تنها در كشور چین 2 میلیون نفر در استخدام «ارتش سایبری» در بخش انتشار اخبار روی شبكه‌های اجتماعی حضور دارند و اغلب این افراد برای تحت تاثیر قراردادن افكار عمومی پس از انتشار اخباری كه به نفعشان است، «كامنت» و «لایك» را نیز دست‌كاری می كنند تا بتوانند مردم را دنباله‌رو سیاست‌های خود كنند.
از این رو به هر دلیلی كه اخبار جعلی تولید شود، نتیجه آن درجه ای از تاثیر گذاری بر افكار عمومی است. افكار عمومی صدای مردم است و این صدا در همه جا و همه وقت به شیوه های مختلف شنیده می شود. افكار عمومی تجلی اراده مردم و خواست آنها در كل جهان به ویژه در كشورهایی با نظام های مردم سالار است و نقش مهمی در شكل دادن به حوادث و رخدادهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دارد و كمتر دولتی است كه بتواند نسبت به قضاوت افكار عمومی بی تفاوت باشد.
این واقعیتی است كه همراه با تحولات عظیم در جوامع بشری از جهت ارتباطی، فناوری، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در دهه های اخیر تحولی اساسی در كاركرد رسانه ها و فرایندهای شكل دهی افكار عمومی رخ داده است. برخی از صاحبنظران می گویند كه خیزش افكارعمومی یكی از مشخصه های دنیای جدید است، از این جهت كه این خیزش را می توان با خیزش دموكراسی همزمان دانست.
فارغ از ویژگی های دنیای نوین باید گفت تاثیری كه اخبار بر عقاید و افكار مردم یك جامعه و در اتحاد و یا فروپاشی یك ملت دارد سبب می شود نتوانیم به راحتی از كنار آن عبور كنیم. از این منظر، فیلترها و نرم افزارهایی كه از سوی دولت ها و متولیان اطلاع رسانی در این خصوص تعبیه می شود حاكی از اهمیت این موضوع است. به عنوان مثال گوگل و فیسبوك راهكارهایی در این زمینه ارائه و نرم افزارهایی برای مبارزه با پخش و انتشار اخبار جعلی طراحی كرده اند.
در ایران نیز گسترش رسانه های ارتباطی و به دنبال آن نشر اخبار جعلی و تاثیر گذاری آن بر افكار عمومی، چاره جویی در این زمینه را ضروری ساخته است. از راهكارهای ارائه شده استفاده از فناوری «آیو» است كه یك افزونه اینترنتی به نام اخبار قابل اعتماد ابداع كرده تا از طریق آن جدا كردن اخبار جعلی از واقعی تسهیل شود.
جدا از مباحث فناورانه، صاحبنظران رسانه معتقدند در صورتی كه كاربران از سطح سواد رسانه ای قابل قبولی برخوردار باشند و بدانند رسانه چه می خواهد بگوید، از سوی چه ارگان یا نهادی گردانده می شود و خبر از چه منبع و با چه اهدافی منتشر می شود می توان تا حدودی جلوی نشر و گسترش خبرهای جعلی را گرفت.
پژوهش**م.ا**9279
تهران- ایرنا- گسترش رسانه های نوین در جامعه امروز هرچند عرصه ارتباطات را می گشاید، اطلاع رسانی را شتاب می بخشد و زمینه های آزادی بیان، افزایش شفافیت و بیان مطالبات را فراهم می آورد، لاجرم آسیب هایی چون انتشار اخبار دروغین را نیز به همراه دارد.
