سرنوشت نخل های تشنه بر «لب كارون»

«نخل عین عمه انسان است و احترامش واجب.» این را شیخ حسن فاضلی، نخلدار آبادانی می گوید. این باور ریشه دارد در یك روایت قدیمی، كه خداوند درخت خرما را از زیادی طینت (سرشت) حضرت آدم (ع) آفرید، بنابراین نخل، خواهر آدم است و از او به عنوان عمه انسان یاد شده است.
شیخ حسن و تعدادی از نخلداران آبادانی اخیرا مراسم ختم برگزار كردند. آنطور كه گفته اند: «این مجلس ختم، نه در سوگ پدر كسی است و نه سوگ مادربزرگ و عمو... این مجلس، برای مرگ نخل هاست؛ 6 میلیون نفر نخل».
شیخ حسن، یك هزار نفر نخل در روستای «محرزی» در حاشیه رودخانه بهمنشیر دارد، همان منطقه ای كه نخلستان هایش در سال های نه چندان دور زبانزد بود. او می گوید: حالا نخل ها خشك و تشنه اند. بخشی از نخل ها در جنگ از بین رفت و بخشی را آب شور دارد می كُشد. این مراسم ختم را گرفتیم كه با نخلداران مصیبت دیده عزاداری كنیم و آنها را تسلی دهیم. از این طریق می خواستیم صدایمان را به مسئولان هم برسانیم تا بازمانده نخل ها را نجات دهیم، ولی اكنون 20 روز بیشتر می گذرد و هیچكس توجهی نكرد.

*نخل ها ایستاده می میرند
آبادان در زمان جنگ 6 میلیون اصله نخل داشت كه بعد از جنگ 2 میلیون اصله از آنها باقی ماند. دبیر نظام صنفی كشاورزی آبادان می گوید: نخلستان های آبادان به دلیل شوری آب دچار مرگ تدریجی شده اند، به ویژه امسال كه شدت شوری بسیار زیاد بوده، بیشتر محصول خرما، میانه كاری (شامل یونجه، خربزه، بامیه و لوبیا) و 2 میلیون اصله پاجوش جوان نیز نابود شده است.
شاكر هندالی می افزاید: در سال های نرمال بیش از 100 هزار تن خرما در آبادان تولید می شد اما امسال، نخلستان ها از 50 درصد به بالا دچار خسارت شده اند و پیش بینی می كنیم كمتر از 50 درصد خرما آنهم با كیفیت نامطلوب برداشت كنیم.
او اظهار می كند: آبادان تنها شهرستان تك محصولی است و هشت هزار نخلدار این شهرستان تنها از طریق نخلستان ها امرار معاش می كنند، این در حالیست كه در 2 سال اخیر كمتر از نیمی از نخلداران محصول خود را بیمه كرده اند زیرا بیمه كشاورزی خسارت ناشی از شوری آب و گرد و خاك كه مشكل اصلی كشاورزان است، را تقبل نمی كند.

*نوشداروی سدها
خوزستان قطب تولید خرما، رتبه دوم تولید این محصول و رتبه نخست صادرات آن را در كشور دارد. سهم این استان تولید حدود 200 هزار تن خرما است. هم اكنون 43 هزار هكتار از زمین های خوزستان زیر كشت نخیلات است كه بیش از 32 هزار هكتار آن بارور است و بیشتر در خرمشهر، آبادان و شادگان و در حاشیه رودخانه كارون قرار دارد. میلیون ها اصله نخل در این شهرستان ها قربانی كمبود و شوری آب كارون شده است.
رئیس سازمان جهاد كشاورزی خوزستان می گوید: به دلیل كمبود آب و شوری آن، به تولید خرمای استان خسارت وارد شده و این خسارت در شهرستان های آبادان، خرمشهر و شادگان جدی است.
كیخسرو چنگلوایی می افزاید: میزان خسارت به تولید خرمای امسال دست كم 20 درصد است اما تا زمان برداشت محصول نمی توان میزان دقیق آن را اعلام كرد.
وی با اشاره به مكاتبات با استانداری درباره بحرانی بودن وضعیت آب نخیلات استان می گوید: شوری آب در پایین دست كارون بسیار بالاست و به هیچ وجه به صلاح نیست نخیلات با این آب آبیاری شود، به همین دلیل روز پنجشنبه در جلسه ستاد خشكسالی، قرار شد كه با هدف كاهش شوری و بهبود كیفیت آب در پایین دست كارون (آبادان و خرمشهر)، رهاسازی آب از سدهای دز و گتوند از شنبه شب تا میزان 650 مترمكعب برثانیه افزایش یابد.

*سهم نخل به نیشكر رسید
رودخانه كارون در سال زراعی جاری 65 درصد كاهش آبدهی داشته است. كارشناسان دلیل آن را انتقال حدود 2 میلیارد مترمكعب از سرشاخه های این رودخانه، سدسازی های بی رویه، افزایش برداشت در بالادست و خشكسالی می دانند. كاهش شدید آب كارون در سال های اخیر باعث پیشروی آب دریا به رودخانه شده است. امسال اما وضع بدتر بود به طوری كه شوری آب شرب آبادان و خرمشهر، تجمعات اعتراضی مردم را در خرداد و تیر به دنبال داشت. در نیمه تیر ماه با افتتاح طرح انتقال آب از رودخانه كرخه به شهرهای خرمشهر و آبادان و شادگان (طرح غدیر) مساله آب شرب آنها حل شد؛ اما كارون و آب نخیلات همچنان شور ماندند. بر اساس آمار سازمان آب و برق خوزستان در روز پنجشنبه شوری آب (EC) در محل تامین آب نخلستان های خرمشهر و آبادان، ایستگاه های پمپاژ مارد بیش از 10 هزار میكروموس و در طره بخاخ بیش از 24 هزار بوده است. در حالی كه آستانه تحمل نخل، شوری آب تا چهار هزار میكروموس است.
مدیرعامل اتحادیه نخل داران خوزستان نیز می گوید: مشكل شوری آب شرب آبادان و خرمشهر كه حل شد، نخلستان ها رها شدند و برای آب نخیلات فكری نكردند و آب همچنان شور است.
جاسم حزباوی می افزاید: چند سال است كه آب شور شده اما امسال شدت آن بسیار بالا رفته و بیم آن می رود نخلستان ها به كلی نابود شود، در حال حاضر آب رودخانه كارون به قدری كم شده كه «مَد» تا دارخوین (شادگان) رسیده و آب شور كیلومترها از آب رودخانه را تحت تاثیر قرار داده است. امسال از اهواز تا دارخوین در شرق و غرب كارون، محصول خرما خوب و درجه یك است اما از دارخوین به پایین دست (آبادان و خرمشهر) به خاطر شور شدن آب محصول نداریم.
وی با انتقاد از برخورد دوگانه با كشاورزان می گوید: اكنون كانالی كه آب را برای پتروشیمی های ماهشهر می برد پرآب است و مزارع توسعه نیشكر آب خود را از رودخانه برداشت می كنند، اما نخلستان ها از آب كارون بی نصیب مانده اند و سرمایه چندین سال عمر نخلداران در معرض نابودی است.
معاون نظام صنفی كشاورزی خوزستان تصریح می كند: برای حل مشكل نخیلات استان با جهاد كشاورزی، فرمانداران، استاندار، نماینده های مجلس و خبرگان نامه نوشتم.
حزباوی می گوید: نخل تنها درختی است كه در قرآن 20 بار نامش آمده، ارزش غذایی بالایی دارد و ارز آور است، با فرهنگ مردم عجین شده و معیشت مردم به آن وابسته است.

*تغییر الگوی نخل
مدیركل دفتر میوه های گرمسیری و نیمه گرمسیری وزارت جهاد كشاورزی اما بحث تغییر اقلیم و تغییر الگوی كشت نخیلات را مطرح می كند.
مسعود لطیفیان می گوید: شوری آب مسئله مهمی در منطقه آبادان و خرمشهر است كه كسی نمی‌تواند منكر آن شود، از سوی دیگر به دلیل مسائل مختلف خشكسالی و تغییر اقلیم، مناطق مستعد كشت تغییر می كنند كه این یك اصل علمی پذیرفته شده است؛ بنابراین با توجه به اینكه كشور و منطقه جنوب غرب تحت تاثیر تغییر اقلیم و خشكسالی است از این قاعده مستثنی نیست.
وی توضیح می دهد: خرما از نظر راندمان رسیدن به تولید اقتصادی از گیاهان بسیار حساس نسبت به كم آبی و شوری است. ولی از نظرتوانایی تحمل و امكان زنده ماندن، گیاه مقاومی به شمار می رود، در شرایط فعلی مناطق جنوب غرب كشور به دلیل خشكسالی و عواقب ناشی از آن مثل شوری آب، در تولید خرما كاهش تولید و افت راندمان خواهیم داشت.
لطیفیان درباره برنامه های وزارت جهاد كشاورزی در شرایط خشكسالی نیز می گوید: برخی خسارت ها قابل كنترل به روشهای مدیریتی هستند و برخی نیز قهری اما قابل تعدیل؛ یعنی اقدامات مدیریتی خسارت را تعدیل می كند ولی نمی تواند كاملا آن را مهار كند، از جمله اقدامات حمایتی طرح احیا و بازسازی و اصلاح سیستم آبیاری در 35 هزار هكتار از نخیلات آبادان و خرمشهر تحت عنوان طرح مقام معظم رهبری در حال اجرا است، همچنین انتقال آب به شادگان برای جلوگیری از خشكی نخیلات آن شهرستان اقدام شده است.
وی می افزاید: وقتی خشكسالی بیش از پنج سال طول می كشد، مقابله با اثرات بلند مدت آن مطرح می شود، بر همین اساس طرح جامع مقابله با خشكسالی تدوین شده و برنامه های آن توسط دفتر مدیریت بحران وزارت جهاد كشاورزی در دست پیگیری است.
لطیفیان می گوید: اقلیم در حال تغییر است و مناطق مستعد كشت محصولات از جمله نخل خرما هم در حال تغییر هستند، بنابراین منطقه ای مثل آبادان و خرمشهر كه روزی از مستعدترین مناطق كشت نخل خرما بودند امروز دیگر ممكن است آن استعداد اولیه را نداشته باشند، بنابراین باید برنامه استراتژیك تولید و الگوی كشت مناسب برای مناطق تحت تاثیر تغییر اقلیم ارائه شود.
وی می افزاید: در طرح مقابله با خشكسالی بحث تغییر الگوی كشت نخیلات و پیشنهاد الگوی كشت مناسب را پیگیری می كنیم.

*نخل و فرهنگ
عضو هیات علمی دانشكده كشاورزی دانشگاه شهید چمران اهواز همچنین می گوید: وقتی آب خیلی شور شود یكی از راهكارها تغییر دادن الگوی كشت است اما قبل از آن باید كشاورز و بازار را آماده كرد، این كار برای درختان خیلی سخت است زیرا یك درخت ممكن است 20 یا 30 سال عمر داشته باشد و یا جزئی از سنت و یا فرهنگ مردم باشد؛ مثلا بومی های خرمشهر و آبادان وقتی یك نخل را می بینند خوشحال و بشاش می شوند و وقتی نخلشان از بین می رود مثل این است كه یكی از اعضای خانواده مرده است، بنابراین مسائل روحی و روانی دخیل است و تغییر به این سادگی نیست.
مجید نبی پور تاكید می كند: مهمترین اقدام این است كه نگذاریم زمین و منطقه شور شود، شاید به نظر برسد راحت ترین كار این باشد كه یك گیاه را برداریم و گیاه دیگری به جای آن بكاریم اما همانند كار پزشكی، جراحی آخرین تصمیم است نه اولین تصمیم.
وی تصریح می كند: 10 سال پیش نوشتم با این آبی كه كارون به خرمشهر و آبادان می فرستد گیاهان نمی توانند دوام بیاورند؛ بنابراین باید شرایط به حالت طبیعی بازگردد و شوری كاهش پیدا كند، اما در صورت ادامه وضع باید كشت جایگزین بیاورند.

* جایگزینی برای نخلستان
«نخل» و «كارون» از قدیم نمادهای بی بدیل خوزستان بوده اند. در شرایطی كه كارون جایش را به فاضلاب ها و پساب های نیشكر داده. آیا جایگزینی هم برای نخل پیدا می شود؟

9754/6002
گزارش از نادره وائلی زاده