«مناقب خوانی»، نخل قد كشیده از ایمان و یقین حسین(ع)

به گزارش روز سه شنبه خبرنگار فرهنگی ایرنا، همراهی انسان با آیین از نخستین روزهای زیست اشرف مخلوقات بر زمین اثیری همراه بود. هنگامه تولد آن درست به زمانی برمی‌گردد كه انسان كنجكاو در بدو نخستین قدم‌هایش در مسیر پرسشگری (فلسفیدن)، در پس و پشت حوادث و اتفاقات طبیعی كه دلیلی برای آنها پیدا نمی‌كرد، آن رخدادها را در بطن رفتارهای آیینی و ستایشگرانه‌اش، برای رضایت قادری مطلق و توانمند به نمایش می گذاشت.
طبق اسناد پیشادستی و البته مكتوب، سابقه فرهنگ مكتوب ایرانیان به شش هزار سال قبل باز می‌گردد و در این هیمنه تاریخی، آنچه بیشترین بروز و ظهور را به خود اختصاص داده است، رفتارهای آیینی ایرانیان است. رفتارهایی كه امروزه در مطالعات دیرینه شناسانه از آن به عنوان فرهنگ و تمدن یاد می‌شود.
در ریشه شناسی آیین «منقبت» در ایران، به وجوه ستایشگرانه انسان نسبت به مقام خداوند - همان قدرت مطلق و توانمدی كه یاری رویارویی با آن در توان هیچ موجود اثیری نیست - پی می بریم. وجوهی كه ریشه آنها به پیش از پیدایش «آیین مهر» باز می‌گردد. اما ایرانیان خداجو و یگانه پرست با ورود و پذیرش اسلام و قرار گرفتن زیر پرچم فقه شیعه، نه تنها دست از اینگونه آیین‌های شان برنداشتند كه برای حفظ هویت رفتارهای فرهنگی شان، آداب، رسوم و سنن دین اسلام و مذهب شیعه را با آیین‌ها و رفتارهای نمایشی پیشین خود ممزوج كردند. تلاشی كه به واسطه آن در مسیر سوگ و ثنا بر امام شهید و مظلوم شان حضرت امام حسین(ع)، قیام ایشان و پاسداشت حماسه عاشورا، بتوانند از چنین آیین‌هایی به بهترین صورت بهره ببرند.
در كتاب «تاریخ نمایش ایران» به قلم بهرام بیضایی و با استناد به تاریخ روایت‌های آیینی شیعه در باب سیر تطور تاریخی آیین «منقبت خوانی» آمده است: «اشعار مدح و منقبت امام حسین(ع) و خاندان آل محمد(ص) از همان دوران «سامانیان» در كلام دلباختگان معصومین ظهور پیدا كرد و در زمان «غزنویان» و «سلاجقه» فراگیر شد و در زمان «آل بویه» به اوج و شكوفایی رسید و در دوران صفویه به شیوه ای منظم و پویا در میان مردم رواج یافت.
با این حال در ادبیات عرب نیز شاعران مشهوری از جمله «كمیت ابن زید اسدی»، «دعبل خزاعی» و «سید حمیری»، مدح و منقبت را رواج دادند و به این ترتیب تاریخچه آیین مناقب خوانی با ادبیات عاشورایی از دیرباز تا كنون ریشه و پیوند ناگسستنی پیدا كرد. «منقبت خوان» به لحاظ واژه شناسی تاریخی به «مداح شیعه» گفته می‌شود و «مناقب خوانان» در مجالسی كه در مساجد یا تكایا برپا می‌شد به «منقبت خوانی» می پرداختند.»

** ریشه و شكل شناسی «مناقب خوانی»
در بحث ریشه شناسی واژه «مناقب خوانی» یكی از مهمترین پژوهش ها توسط هوشنگ جاوید پژوهشگر موسیقی آیینی، قومی و محلی كشورمان شكل گرفته كه آن را در كتاب «مناقب خوانی» اینگونه آورده است كه: «به مبلغان دینی و مذهبی كه به نقل، صوت، مدح و بیت، ارادات خود را به امام حسین(ع) و خاندان عصمت و طهارت(س) ابراز می كردند، «منقبت خوان» می‌گفتند و رفتار آیینی و توام با نمایش عزاداری آنها را در آیین های سوگ شهادت ائمه معصومین به ویژه حضرت علی(ع) و امام حسین(ع) «مناقب خوانی» می‌نامیدند.
مانند بسیاری از رفتارهای آیینی - نمایشی ایران زمین، آیین «منقبت خوانی» نیز با شكوه و درخشش شعر فارسی به عظمت رسید و بسیاری از مناقب مورد خوانش در عزاداری‌های سید و سالار شهیدان از سروده های شاعران بزرگ به نام و یاد فارسی زبان بود كه در بطن جوشش چشمه اشعارشان همواره دل در گرو خاندان عصمت و طهارت (س) داشتند. همین نگاه قلبی و سروده‌های جوشیده از بطن آنها بود كه اشعارشان را نُقل زبان عموم مردم می كرد.
در صدر موضوعات و سروده‌های شاعران در متون «منقبت خوانی»، مدح رشادت‌های شهدای كربلا، جوانمردی‌های حضرت عباس(ع) و شخصیت حضرت امام حسین(ع) قرار داشت كه سهم مهمی از آموخته های امروزین ما از درس ایثار، شهادت و جوانمردی این بزرگان، در بطن اشعار شاعران «مناقب خوان» قرار داشته و دارد.

** «مناقب خوانی» از سرزمین كربلا تا ماه صیام
همانگونه كه گفته شد، شاید نخستین گام‌های پیدایش آیین مردمی - نمایشی «منقبت خوانی» بعد از ورود اسلام به ایران و پذیرفتن مذهب شیعه به ستایش و سپاسگزاری ایرانیان مسلمان از بزرگان دین و خانواده رسول اسلام بود. اما؛ با همراه شدن هر چه بیشتر تار و پود رفتارهای آیینی و مذهبی ایرانیان با حوادث و اتفاقات مذهبی مانند ماه‌های محرم و صفر و یا ماه صیام، یكی از اصلی‌ترین تجلی‌گاه‌های استفاده از آیین كهن «مناقب خوانی» به دهه نخست ماه محرم و دهه آخر ماه صفر و ایام شهادت مولای متقیان حضرت علی(ع) در ماه رمضان اختصاص یافت. درست بر همین نمط بود كه امروزه ما برگزاری آیین‌های مذهبی چون «مناقب خوانی» را همواره در این ایام در بین مردم عزادار و سوگوار امام شهیدشان شاهد هستیم.
درست كه بسیاری از رفتارهای آیینی در هر جامعه ای از جمله تاریخ شگرف و سترگ ایران زمین، بیش از هر رسانه ای به شكل سینه به سینه نقل شده و به آیندگان سپرده شده است؛ اما نباید فراموش داشت كه مهمترین حلقه اتصال ایرانیان در تارك آسمان همیشه آفتابی فرهنگ شان در گرو ارتباط تنگاتنگی است كه همواره با دین و مناسبت های آن داشته اند. به طوری كه حتی در روزمره‌ترین رفتارهای زیستی آنها هم می‌توان نمود و ظهور رفتارهای آیینی چون احترام، پیش دستی در سلام، حیا، آبروداری و از این دست مسایل را به خوبی رصد كرد و به نظاره نشست.

** «منقبت» بازتاب محض حقیقت
در پایان این نوشتار بد نیست بار دیگر نگاهی داشته باشیم به فرازی از كتاب «مناقب خوانی» به قلم هوشنگ جاوید كه در آن درباره جایگاه آیین «مناقب خوانی» و «منقبت خوانان» چنین آورده است: « گذشتگان ما فضیلت شنیدن و فضیلت دیدن را خوب می‌دانستند، وقتی كه نگاه می‌كنیم به گستره‌های نغمات آوایی در كشور خودمان، به یك اقیانوس بر می خوریم، اقیانوسی كه از خلیج فارس شروع می‌شود و تا دریای خزر ادامه پیدا می كند.
«منقبت» نخل قد كشیده علی(ع) و حسین(ع) است بر آسمان ایمان در طول تاریخ، گام های مرد عدالت، رادی و جوانمردی است در عصر پر از بیگانگی است. «منقبت» صدایی است كه زنجیر های ستم را از هم می درد. «منقبت»، حكایت مردی را آواز می‌دهد كه رنج، صیقلش می‌داد، و در هر گام پر غرور و شكوهمندش چهره پرنیرنگ ستمگران را می‌نمایاند و «منقبت» هرچند خیال، اما بازتاب محض حقیقت است. شعر ترین شعر ایمان و یقین است.»
از: امین خرمی
فراهنگ**ا.خ** 9053