گذشته از بناهای تاریخی بسیاری كه در بافت قدیم شیراز روی آنها گرد فراموشی پاشیده شده و یا احتمال تخریب آنها به شكل های مختلف وجود دارد، بناهایی نیز هست كه دهها سال به بهانه مرمت، اسیر داربست و مصالح ساختمانی شده به نحوی كه یك فرد در طول زندگی از كودكی تا میانسالی و پیری شاهد این وضعیت بوده و داربست ها نیز خود قدمتی میراثی پیدا كرده اند و تصور وجود این ابنیه بدون مصالح و تجهیزات غیرممكن می نماید.
** عتیقه شدن تجهیزات عتیق
یكی از این بناهای تاریخی و فرهنگی شیراز كه سالیان درازی است كه به كارگاه مرمتی تبدیل شده مسجد جامع عتیق است كه به گفته مسئولان میراث فرهنگی فارس مرمت آن از حدود 60 سال پیش كلید خورده و مشخص نیست پایان آن نیز چه زمانی خواهد بود.
به گزارش خبرنگار ایرنا، تقریبا در همه جای ساختمان این مسجد تاریخی از ورودی گرفته تا ایوان ها و دالان های آن، داربست های فلزی و یا نرده های فولادی در هم تنیده و زمخت خودنمایی می كند كه گاه این آهن های سرد بر دیواره های این بنای میراثی كهن آویزان و یا تكیه داده شده و مانند دشنه ای در جسم آن فرو رفته كه این موضوع خود عامل تخریب این مسجد هزار و 200ساله شده است.
** عتیقی در دل ویرانه
جدای از داربست های فولادی و آهن آلات رها شده در این محل ،مصالح و تجهیزات ساختمانی دیگری نظیر كاشی ،سرامیك، خشت، موزائیك، بلوك، كانال كولر، تانكر،چوب،كارتن و ...در جای جای این محل كه مقصد گردشگران خارجی و داخلی بسیاری است به چشم می خورد و آن را به مخروبه ای تبدیل كرده است.
مسجد جامع عتیق كه با نام های مسجد آدینه و یا جمعه و نیز شناخته می شود در شرق حرم شاهچراغ واقع و بین سالهای 281 تا 284 هجری قمری به دستور عمرولیث صفاری ساخته شده و با قدمت حدود هزار و 200 ساله یكی از كهن ترین مساجد ایران بشمار می رود و به واسطه داشتن فضایی به نام خدایخانه یا كعبه ثانی در كشور منحصر به فرد است.
این مكان در طول تاریخ به عنوان محل اصلی تصمیم گیری و هسته مركزی فرهنگی،اجتماعی و سیاسی مردم شیراز نیز كاربرد داشته و پیش از انقلاب اسلامی نیز محل اصلی مبارزات انقلابیون و شهید آیت الله دستغیب شهید محراب نیز بوده است؛ این بنا در دی ماه 1310 با شماره 72 در فهرست ملی به ثبت رسیده است.
مسجد جامع عتیق شش ورودی و خروجی دارد و ویژگی بارز این مسجد كه آن را از دیگر مساجد متمایز كرده وجود یك بنا به طول 12 در 10 متر مربع به شكل مكعب است كه با استفاده از خلاقیت و ذوق هنرمندانه و به وسیله سنگ و گچ در سال 752 هجری قمری به دستور حاكم فارس و اصفهان، شاه شیخ ابواسحاق اینجو هم عصر حافظ شیرازی در اواخر دوره ایلخانیان در میان حیاط این مسجد ساخته شده است.
**خدایخانه، وجه تمایز عتیق شیراز
این بنای مكعبی شكل كه چهار ستون مناره مانند استوانه ای در زوایای خود دارد به نام های خدایخانه یا خداخانه،كعبه ثانی ، دارالمصحف و بیت المصحف معروف بوده و در گذشته در این محل قاریان به تلاوت قرآن مشغول بودند و كاتبان نیز آیات را بر صفحه كاغذ می نگاشتند و در این مكان قرآن با شیوه دستی كتابت می شده است.
بخش هایی از مسجد جامع عتیق در طول سالیان گذشته بر اثر بلایای طبیعی و یا به مرور زمان تخریب و مرمت و بازسازی شده كه تاریخ این مرمت ها به گواه كتیبه هایی كه به همین مضمون در این مسجد نصب شده متعلق به سالهای 973 ،1031 و 1092 هجری قمری است.
فرسودگی،تخریب،شكاف و فروریختن بخش هایی از سقف و دیوارها و وارد شدن آسیب های انسانی از دودزدگی دیواره های ورودی گرفته تا نقاشی و كنده كاری بر پیكر این بنای تاریخی خودنمایی می كند و رطوبت موجود در بخش هایی از این مسجد نیز روند تخریب آن را سرعت بخشیده است.
***عادت به مرمت طولانی عتیق
مجتبی درودی ، باستان شناس و فعال فرهنگی استان فارس معتقد است: روند مرمت مسجد جامع عتیق یكی از كهن ترین مساجد ایران بسیار طولانی شده بگونه ای كه اغلب شهروندان و همچنین گردشگران به وضعیت نابسامان این بنای تاریخی عادت كرده اند.
وی در گفت و گو با ایرنا ادامه داد: بافت و ساختار معماری این مسجد با دیگر مساجد كشور تفاوت دارد و باستانی است و مشخص است كه مكانی باستانی كه پیش از اسلام نیز در این محل قرار داشته، به مسجد تبدیل شده كه در ظاهر این مسجد نیز این موضوع كاملا القا می شود.
**مرمت یكساله عتیق با اعتبار و برنامه امكان پذیر است
وی با بیان این مطلب كه در سفرنامه های تاریخی بسیاری به این مسجد اشاره و بنای آن را منحصر به فرد توصیف شده،گفت: مرمت كار بسیار دقیق و با ظرافتی است كه با برنامه ریزی جامع و مطالعات دقیق در كنار تامین منابع مالی می توان در یكسال این كار را در مسجد جامع عتیق انجام داد.
این باستان شناس اضافه كرد: این بنا به دلیل تفاوت هایی كه ناشی از تبدیل یك محل مذهبی پیش از اسلام به مسجد داشته ساختار معماری ناشناخته ای دارد و به همین علت این ساختمان به لحاظ معماری،خلاقیت و هنر در كشور بی نظیر است و نمونه آن در هیچ كجای ایران یافت نمی شود.
وی اظهار داشت: طولانی شدن روند مرمت این بنا موجب تخریب بخش های زیادی از ساختمان این مسجد مانند كاشیكاری ها، تزئینات دیوارها، سقف و خصوصا مجموعه خدایخانه شده است.
درودی با تاكید بر اینكه تاكنون در شان مسجد جامع عتیق، این بنا در ابعاد ملی و جهانی دیده و معرفی نشده است،افزود: طولانی شدن زمان اجرای عملیات مرمت این بنا باعث شده به بخش های دیگر آن صدمات غیرقابل جبرانی وارد شده است.
این باستان شناس گفت: بنایی كه با امكانات 12 قرن پیش در عرض چند سال ساخته شده اكنون روند مرمت آن با تكنولوژی و تجهیزات عصر كنونی پس از 60 سال هنوز پایانی ندارد.
** پذیرش نابسامانی مسجد عتیق
معاون میراث فرهنگی اداره كل میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری استان فارس درباره طولانی شدن زمان مرمت مسجد جامع عتیق گفت: در روند مرمت این بنا حساسیت ویژه ای بكارگرفته و در نتیجه زمان مرمت طولانی شده است.
عبدالرضا نصیری در گفت و گو با خبرنگار ایرنا در پاسخ به سوالی درباره نابسامان بودن وضعیت بصری این مسجد افزود: تا حدودی این حرف را قبول دارم و معتقدم وضعیت این محل می تواند ساماندهی شده تر باشد اما این را هم باید گفت كه تعریف ما از نابسامانی با تعریف عموم مردم متفاوت است.
او با اشاره به سابقه چندین بار مرمت در این بنا در ادوار گذشته،ادامه داد: مرمت این بنا از زمان روی كار بودن سازمان حفاظت آثار باستانی در حدود 60 سال پیش با كلنگ عملیات بازسازی آغاز و متوقف شده است.
** دنبال تمام شدن زمان مرمت نیستیم
معاون اداره كل میراث فرهنگی فارس درباره پیش بینی زمان اتمام این مرمت شش دهه ای گفت: هیچگونه پیش بینی درباره زمان اتمام كار مرمت مسجد جامع عتیق نداریم و دنبال تمام شدن آن هم نیستیم چون كیفیت را فدای زمان نخواهیم كرد.
برپایه این سخنان مشخص نیست چند مدیر دیگر برای مجموعه میراث فرهنگی فارس خواهد آمد و رفت اما مرمت این بنا هنوز ادامه دارد.
** هنوز طرحی جامع برای مرمت این بنا وجود ندارد
نصیری اظهار داشت: در حال حاضر یك قرارداد با مشاور بسته شده كه طرحی در خصوص مرمت محل های اساسی این مسجد مانند شبستان جنوب غربی و شمال شرقی، ایوان جنوبی و شرقی تهیه كند كه اگر این طرح مصوب شود قطعا سرعت كار بیشتر خواهد شد.
او ادامه داد: زمانی كه طرحی مصوب وجود داشته باشد تنها باید اجرا شود و قطعا زمان كمتری می برد اما اكنون هیچ طرحی وجود ندارد و باید تصمیم گیری و اجرا باهم انجام شود و وجود این وضعیت كار را سخت و زمان بر كرده است.
معاون اداره كل میراث فرهنگی فارس ادامه داد: در قسمت خدایخانه و شبستان جنوبی اكنون وضعیت كارگاهی است و در ایوان جنوبی نیز به دلیل وجود داربست رفت و آمد بازدیدكنندگان به سختی انجام می شود اما مردم و گردشگران از درهای ضلع جنوبی و غربی می توانند وارد مسجد جامع عتیق شوند و بازدید كنند.
** 13 قرارداد و یك میلیارد تومان هزینه از 85 تاكنون
نصیری به این نكته نیز اشاره كرد كه از سال 85 تاكنون در قالب 13 قرارداد برای مطالعه و اجرای مرمت مسجد جامع عتیق، حدود یك میلیارد تومان هزینه شده است.
این مبلغ از 13 سال پیش تاكنون برای مرمت این بنا هزینه شده و رقم هزینه بیش از چهار دهه قبل تر در دست نیست.
باید همچنان منتظر بود و نظاره كرد كه تا چند دهه دیگر رویای اهالی فارس درزمینه بازگشت دوران شكوه این مجموعه محقق خواهد شد.
گزارش از محمدامین افشارپور
9873 / 1876 / 2027
شیراز-ایرنا- مسجد جامع عتیق شیراز به واسطه داشتن فضایی به نام خدایخانه یا كعبه ثانی ویژگی منحصر به فردی در مساجد كهن ایران دارد اما 60 سال است كه در حصار داربست، فضای كارگاهی و مصالح ساختمانی اسیر شده و معلوم نیست مرمت این بنای هزار و 200 ساله چه زمان پایان خواهد یافت.