«روضةالشهدا»؛ نخستین مقتل به زبان فارسی

در تاریخ طبری درباره این اثر و نویسنده آن می خوانیم: «بزرگی مثل «سید بن طاووس»، «علامه حلی» یا «شیخ صدوق» (یا همان ابن بابویه كه مزارش در ری است) نیز «مقتل» نوشته‌‎اند اما همه مقتل‌هایی كه نوشته می‌‎شد، به زبان عربی بود.»
در سال‌های اخیر رهبر معظم انقلاب اسلامی، به فراخور ایام در هنگام نماز جمعه تهران در ماه محرم به خواندن بخش‌هایی از مقتل «لهوف» از سید بن طاووس پرداختند و درعین حال مداحان و ذاكرین را عملا به رجوع به متون معتبر و به‌ویژه احیای سنت «مقتل‌خوانی» دعوت كردند.

** چیستی و سرچشمه «مقتل» و «مقتل‌خوانی»
دهخدا در تعریف «مقتل»، خاستگاه و ریشه آن در لغتنامه خود آورده است: «مقتل، به معنای قتلگاه و محل كشتن است اما در فرهنگ ایرانی، لفظ «مقتل» در مورد كتاب‌هایی به كار می‌‎رود كه یك حادثه خونین را شرح بدهد و منجر به قتل شخصیتی شده باشد و عروف‌‎ترین «مقتل‌خوانی»، خواندن از روی كتاب‌های «مقتل» است، كاری كه قبلا به جای مداحی انجام می‎شد.
ذكر این نكته نیز خالی از لطف نیست كه با وجود نگارش مقتل‌های مختلف برای سایر امامان شهید كه به ندرت تعداد آنها به بیش از پنج اثر می‌رسد، با توجه به خاستگاه اصلی شكل گیری آیین مقتل‌خوانی درباره حماسه عاشورا و قیام امام حسین(ع)، بیش از 70 مقتل درباره این امام همام نگاشته شده و به شكل ثبت شده به دست ما رسیده است.»
بهرام بیضایی در كتاب «نمایش در ایران» آورده است: «مقتل خوانی، خواندن و در پاره مواقع، ایفای حركات نمایشی از روی كتاب‎های «مقتل» است؛ كاری كه قبلا به جای مداحی انجام می‌شد و حالا جایش را به «روضه‎‌خوانی»، یعنی خواندن از روی یك مقتل خاص (كتاب روضةالشهداء) داده است.
در رساله «از نبوت تا امامت» به قلم زنده یاد آیت الله سید محمدحسین طباطبایی (علامه طباطبائی (ره)) ذكر شده است كه راویان حادثه كربلا سه گروه هستند؛ گروه اول خود خانواده از میان اهل بیت(ع) و امام سجاد(ع) كه بیشتر از دیگران در این‌باره روشنگری كرده‌اند.
گروه دوم از راویان عاشورا، خود «اشقیا» بوده‌اند. وقتی كه «ابن زیاد» می‎خواسته به لشگریان خود پاداش دهد، هر كسی اعلام می‌كرده كه چه كار كرده و چه كسی را كشته و برای دریافت صله و پاداش بیشتر رفتار پلید خود را با اغراق و آمیخته با حركات غلو آمیز بیشتری انجام بیان می‌كرده است.
این اتفاق در قیام «مختار ثقفی»، وقتی نوبت انتقام از قاتلان شهدای كربلا رسید، روایت آن فجایع بار دیگر از سوی سفاكان «آل زیاد» تكرار شد و توسط نویسنگان مقاتل به ثبت رسید.
گروه سوم از منابع كتاب‌های مقتل هم آن دسته از شیعیان و دوست‌داران امام حسین(ع) و پیروان رسول خدا(ص) و ائمه معصومان(ع) هستند كه نتوانستند در روز عاشورا امام را همراهی كنند اما به سبب ارادت به ساحت این امام همام سعی در ثبت عینی و حقیقی وقایع از افراد راستگو، امین و شاهدان عینی آن حادثه تلخ داشتند.
یكی از این افراد «اصبغ بن نباته» كه یكی از اصحاب خاص امام علی(ع) بود و در «صفین» برای امام جنگید و در آخرین لحظات عمر امام نیز بر بالین ایشان بود. او در زمان عاشورا، در زندان به سرمی‌برد. بنا به روایات تاریخی، نخستین مقتل را «اصبغ بن نباته» (درگذشت 64 قمری) نوشته است.
از مقتل «اصبغ بن نباته»، امروزه چیزی به جا نمانده، اما بعد از او هم كار مقتل‌نگاری زیر نظر امامان(ع) ادامه یافت؛ از جمله كسی به نام «لوط بن یحیی» و معروف به «ابومخنف» (درگذشت 157 قمری) از اصحاب امام صادق(ع) زیر نظر خود امام، مقتلی را تهیه كرد كه هر چند از اصل آن كتاب هم چیزی به جا نمانده اما مورخان بزرگی مثل «طبری» (درگذشت 310 قمری)، «یعقوبی» (درگذشت 323 قمری)، «مسعودی» (درگذشت 345 قمری) و «ابن اثیر» (درگذشت 630 قمری) مطالب مقتل او را در كتاب خود نقل كرده‎اند و این مقتل از طریق كتاب‎های آنها به ما رسیده است.»
فراهنگ**ا.خ ** 1418