مقابله با بحران ریزگرد اصفهان، نیازمند نگاهی فرامنطقه ای

به گزارش ایرنا، فرایند تخریب سرزمین، نابودی زیست‌ بوم‌ها یا كاهش توان تولید زیستی زمین بیابان زایی نام دارد و با این تعریف، وسعت بیابان‌های ایران در 10 سال گذشته به علت هایی مانند افزایش جمعیت، چرای زیاد دام، برداشت بی‌ رویه و آلودگی سفره‌ های آب زیرزمینی، تغییر كاربری زمین، برداشت غیر اصولی از معدن ها و مدیریت نامناسب مرتع ها و زمین های كشاورزی رو به گسترش نهاد.
بیابان به مناطق دارای اقلیم خشك با میانگین سالانه كمتر از 50 میلی متر بارندگی و پوشش گیاهی فقیر گفته می ‌شود كه وسعت چنین نقاطی در ایران پیش تر 32.5 میلیون هكتار، سرانه بیابان در كشور 0.5 هكتار و سرانه جهانی 0.22 هكتار گزارش شده بود.
تنها چنین نقاطی بیابانی محسوب نمی شوند و با تقسیم‌بندی‌ های زیست سازگان، 43.7 میلیون هكتار از مساحت كشور در این زمره جای می گیرد؛ 20 میلیون هكتار از زیست سازگان بیابانی تحت تاثیر فرسایش بادی و از این میزان 6.4 میلیون هكتار در محدوده كانون ‌های بحرانی است كه در 97 شهرستان و 18 استان پراكنده می باشد.
شكل گیری بیابان های طبیعی در واقع تحت تاثیر متقابل مجموعه ای از عوامل محیطی (اقلیم، خاك، گیاه، زمین شناسی، زمین ریخت شناسی و آب شناسی) صورت می گیرد كه هر یك به طور مستقیم یا غیر مستقیم در پیدایش آن سهم دارند.
بر این اساس، قلمروی بیابان های ایران در قالب طرحی پژوهشی برابر 907 هزار و 293 كیلومترمربع عنوان شده كه 55 درصد از مساحت كشور را در بر می گیرد و نشانگر رشد جریان بیابان زایی می باشد.
فعالیت‌های بیابان‌زدایی در ایران اما از سال 45 آغاز و از آن زمان تا كنون نزدیك به 27 میلیون هكتار طرح‌ های آبخیزداری اجرا و نزدیك به 2 میلیون و 200 هزار هكتار جنگل‌ دست‌ كاشت ایجاد شده است.
قرار بود در قالب برنامه پنجم توسعه، هشت میلیون هكتار طرح آبخیزداری در كشور انجام شود كه به رغم سرعت جریان بیابان زایی، در عمل نزدیك به سه میلیون و 800 هزار هكتار به اجرا درآمد.
كویر لوت و دشت كویر در این میان از بیابان‌های اصلی و بزرگ ایران‌ بوده و آران و بیدگل در شمال استان اصفهان به نوعی دروازه ورود به این نقاط محسوب می شود كه كارشناسان امر تا كنون سه كانون بحران در آن شناسایی كردند.
كویر سیازگه ابوزید آباد و مرنجاب در آران و بیدگل از جمله نقاطی است كه در صورت شدت گرفتن مشكلات موجود، می توانند حتی زندگی عادی در نقاط مسكونی همجوار را با مشكل رو به رو سازند.
به گفته مسوولان امر 16 كانون ریزگرد در مجموع با مساحت نزدیك به یك میلیون و 90 هزار هكتار در این استان قرار دارد و بروز این پدیده سالانه بیش از 360 میلیارد ریال به امكانات زیربنایی و منابع طبیعی از جمله پایگاه های نظامی، زمین های كشاورزی، راه های ارتباطی، شهرك های صنعتی و راه آهن زیان وارد می كند.
این در حالی است كه 300 هزار هكتار از نقاط كانونی بحران در استان اصفهان از جمله 120 هزار هكتار در شمال شهرستان آران و بیدگل نهالكاری شده اما برای استمرار این طرح های بیابان زدایی سالانه نزدیك به 150 میلیارد ریال اعتبار نیاز است.
خبرگزاری ایرنا شهرستان كاشان در این راستا میزگردی با عنوان 'واكاوی بحران ریزگرد در كاشان و استان اصفهان' با حضور رضا شفیعی رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان آران و بیدگل، اللهیار دولتخواه رئیس اداره حفاظت محیط زیست شهرستان آران و بیدگل، مهدی بازرگانی پور عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان، جواد رحمتی رئیس انجمن زمین شناسی آران و بیدگل و محسن سلطان محمدی عضو انجمن حافظان محیط زیست آران و بیدگل برگزار كرد.

** ریزگردها منشا داخلی دارند
عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان در این میزگرد گفت: منشا بروز پدیده ریزگرد در سال های گذشته بیشتر داخلی بوده كه البته برخی مسئولان پیش تر به علت های خارجی هم اشاره كردند.
مهدی بازرگانی پور افزود: بر اساس آمارها سالانه نزدیك به 0.5 متر سطح آب سفره های زیرزمینی شهرستان آران و بیدگل كاهش می یابد كه این امر موجب افت رطوبت سطح خاك، خشكی و در نتیجه ریزگرد می شود.
وی بیان كرد: كاهش سطح آب های زیرزمینی همچنین منجر به هجوم آب شور دریاچه نمك به سمت سفره های آب های شیرین می شود كه این پدیده آسیب های سنگینی دربر داشته و جبران پذیر نیست.
این استاد دانشگاه اضافه كرد: خشكسالی و كمبود منابع آب شیرین در منطقه شمال استان اصفهان موجب رهاسازی زمین های كشاورزی شده كه خود این زمین ها، ظرفیتی برای بروز پددیده ریزگرد است.
وی با اشاره به جدی بودن بحث خشك شدن دریاچه نمكی یادآور شد: این دریاچه با وسعت سه هزار كیلومترمربع می تواند در آینده ای نزدیك به كانونی برای ایجاد ریزگردهای نمكی تبدیل شود.
بازرگانی پور تصریح كرد: با توجه به ورود پساب های صنعتی و كشاورزی آلوده به فلزات سنگین به این منطقه، می تواند سلامت جامعه بیش از اینها تحت تاثیر قرار بگیرد.
وی ریزگردها را پدیده ای قابل مدیریت دانست و عنوان كرد: برنامه ریزی و بودجه پایه هر گونه اقدامی می باشد اما مسئولان بیشتر به كویرهای سگزی و جرقویه توجه داشته و سهم نقاط كویری شمال استان از اعتبارها بسیار ناچیز است.
عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان ادامه داد: كشورهایی مانند مغولستان، چین و آمریكا كه در گذشته دچار بحران ریزگرد بودند، با اختصاص بودجه های لازم و اجرای طرح های بزرگ نهالكاری این مشكل را تا حدود زیادی برطرف كردند.
وی همچنین تاكید كرد: باید رسانه ها بیشتر و جدی تر به بحث ریزگردها ورود پیدا كرده و حساسیت آن را برای مردم و مسئولان كشور بازگو كنند تا شاید تغییری در شرایط كنونی شاهد باشیم.

** خشكیدن دریاچه نمك و توفان های نمكی جدی گرفته شود
عضو انجمن حافظان محیط زیست و گردشگری آران و بیدگل نیز گفت: دریاچه نمك بین استان های اصفهان، قم و سمنان در آستانه خشك شدن كامل و شدت گرفتن بحران ریزگرد است.
محسن سلطان محمدی افزود: باید نگاهی فرامنطقه ای به مساله خشك شدن دریاچه نمك صورت گیرد زیرا كم توجهی ها در آینده نزدیك، منجر به بروز توفان های نمكی و درگیری استان های مركزی ایران به طور مستقیم خواهد شد.
وی با تاكید بر ضرورت تامین حق آبه های زیست محیطی بیان كرد: خشكسالی و ساخت سدها موجب شده تا امروز تنها 2 درصد آب مورد نظر وارد نقاط كویری شمال استان اصفهان شود.
عضو انجمن حافظان محیط زیست و گردشگری آران و بیدگل اضافه كرد: برداشت های بی رویه آب، روش های اشتباه كشاورزی و مرتع داری هم در زمینه شدت گرفتن اثرهای خشكسالی و پایین رفتن سطح آب موثر بوده كه باید هر چه زودتر مدیریت شود.
وی تاكید كرد: بر اساس آمارها در سال 62 كشور تنها 2 روز از سال درگیر ریزگرد بود كه در سال 94 این میزان به 95 روز رسید.
سلطان محمدی تصریح كرد: ایجاد كمربند سبز در مناطق بحرانی به همراه آموزش و فرهنگ سازی می تواند تا حدودی ریزگردها را كنترل كند اما در این زمینه هماهنگی بین دستگاه های ذیربط و جلب مشاركت تشكل های غیردولتی ضروری است.
وی همچنین عنوان كرد: استفاده از ظرفیت های مردمی (سربازان وظیفه، بسیجیان، دانش آموزان و دانشجویان) برای كاشت نهال نیز می تواند مورد توجه دولتمردان قرار گیرد.

** مقابله با ریزگردها بدون حق آبه زیست محیطی كفایت نمی كند
رئیس اداره حفاظت محیط زیست شهرستان آران و بیدگل نیز در این میزگرد بیان كرد: مهار ریزگردها یكی از مهمترین مشكلات این استان و شهرستان است كه نیاز به عزم جدی مسئولان كشور دارد.
اللهیار دولتخواه افزود: البته اقدام های تحسین برانگیزی از گذشته تا كنون در بحث تثبیت شن های روان صورت گرفته كه نتیجه آن ایجاد جنگل های دست كاشت تاغ است.
وی بیان كرد: با توجه به كاهش بارش ها در چند سال گذشته، تغییر شرایط اقلیمی جهان و كم توجهی به حق آبه های زیست محیطی در كویرهای شمال استان اصفهان، افزایش وقوع گرد و غبار و ریزگرد را شاهد هستیم.
رئیس اداره حفاظت محیط زیست شهرستان آران و بیدگل اضافه كرد: تامین حق آبه های زیست محیطی همانند تامین نیاز آبی جامعه انسانی ضروری است و فقدان توجه به آن آسیب های جبران ناپذیری به محیط زیست وارد می كند.
وی گفت: بدون توجه به مسائل زیست محیطی در سال های گذشته، بر روی رودهای ورودی به دریاچه نمك سد بسته شده كه موجب خشكیدن منطقه و ایجاد كانونی مستعد برای توفان های نمكی خواهد شد.
دولتخواه، نبود مدیریت گردشگری را از دیگر مشكلات پیش رو دانست و عنوان كرد: ‌ورود بی برنامه تعداد زیادی گردشگر به نقاط كویری مانند مرنجاب موجب تخریب محیط زیست، پوشش گیاهی و جانوری شده كه نیازمند ورود جدی دولت به موضوع جهت جلوگیری از ادامه این روند است.
وی همچنین با اشاره به تشكیل كارگروهی در اداره كل حفاظت محیط زیست استان اصفهان برای پدیده گرد و غبار تاكید كرد: تصمیم های خوبی در این زمینه گرفته شده اما نقش مطالبه گری افكار عمومی در این زمینه اهمیت بالایی دارد.

** نهالكاری كانون های بحران، شاید 500 سال دیگر
رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری آران و بیدگل نیز با اشاره به مساحت 610 هزار هكتاری این شهرستان گفت: نزدیك به 384 هزار هكتار از مساحت این شهرستان بیابان است و نوار بند ریگ به صورت نعل اسبی با طول 90 كیلومتر و عرض پنج تا 15 كیلومتر منطقه را احاطه كرده است.
رضا شفیعی افزود: اقدام های خوبی در پنج دهه گذشته جهت بیابان زدایی و تثبیت شن های روان صورت گرفته كه از جمله می توان به نهالكاری، بذرپاشی و مالچ پاشی در این شهرستان اشاره كرد.
وی یادآور شد: این فعالیت ها تا حدودی جلوی هجوم ریزگردها و شن های روان را گرفت و با جلوگیری از مهاجرت به توسعه سیاسی، اقتصادی، اجتماعی منجر شد.
رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری آران و بیدگل تصریح كرد: نوار بند ریگ به علت هایی مانند استفاده بی رویه مردم از عرصه های طبیعی، قطع درختان، خشكسالی و افت سطح آب های زیرزمینی در چند سال گذشته فعال و به كانون ریزگردها تبدیل شده است.
وی عنوان كرد: افزون بر 100 هزار هكتار كانون بحران ریزگرد در شهرستان آران و بیدگل وجود دارد كه اجرای طرح تثبیت شن های روان در آنها ضروری و البته سالانه 200 هكتار نهالكاری هم در جریان می باشد.
شفیعی ادامه داد: طرح ها و اعتبارهای كنونی برای طرح های نهالكاری، تثبیت شن ها را بیش از 500 سال به درازا می كشد كه تغییر این روند بسیار كند، نیاز به توجه ویژه دولت دارد.
وی همچنین تاكید كرد: یكی دیگر از چالش های پیش رو به عنوان منشا افزایش ریزگردها، زمین های كشاورزی است كه با توجه به پایین رفتن سطح آب های زیرزمینی و تداوم خشكسالی به تدریج به حال خود رها می شوند.
رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری آران و بیدگل گفت: بی برنامگی و نبود مدیریت در حوزه گردشگری كویر از دیگر عامل های اثرگذار بوده؛ چنانكه ورود بی ضابطه هزاران خودرو به مناطق كویری تخریب مرتع ها، پوشش گیاهی منطقه و جا به جایی تپه های شنی منجر به بروز ریزگرد در منطقه شده است.
وی افزود: بحث های منابع طبیعی و محیط زیست باید با نگاهی ملی بررسی شود زیرا تخریب یك عرصه كویری در آران و بیدگل، موجب افزایش ریزگرد و گرد و غبار اصفهان و سایر استان های همجوار خواهد شد.
شفیعی با اشاره به از بین رفتن پوشش های گیاهی و حركت شن های روان در نقاط كویری تصریح كرد: اگر اقدام مهمی صورت نگیرد، در سال های پیش رو اصفهان نیز به سرنوشت خوزستان دچار خواهد شد.

** ضرورت فرهنگ سازی و حمایت از تشكل های غیردولتی
رئیس انجمن زمین شناسی آران و بیدگل هم در این میزگرد گفت: نقاط كویری شمال استان اصفهان دارای رسوبات تبخیری (نمكی، گچی، آهكی) و تپه های ماسه ای با ذرات كمتر از یك شانزدهم میلیمتر است كه بسته به سرعت و قدرت وزش باد می تواند جا به جا شود.
جواد رحمتی افزود: ریزگردها آسیب های بسیاری به سلامت انسان ها می گذارد، رسوب آنها روی برگ گیاهان مانع عمل فتوسنتز می شود و حتی زیست گونه های جانوری را هم با مشكل رو به رو می كند.
وی بیان كرد: خشكی دریاچه نمك و وقوع طوفان های نمكی هم در صورت بی توجهی نقاط مختلف كشور را درگیر خواهد كرد كه باید با تمهید راهكاری به مقابله با این شرایط برخواست.
رئیس انجمن زمین شناسی آران و بیدگل یادآور شد: گردشگری غیراصولی و مدیریت ضعیف مشكلات زیادی در این زمینه ایجاد كرده و موجب افزایش تغییر در شكل ظاهری و سستی خاك مناطق كویری بكر هم شده است.
وی تاكید كرد: پشتیبانی دولت از تشكل های مردمی و استفاده از ظرفیت آنها برای مقابله با بحران ریزگردها بسیار ضروری است و می تواند به عنوان بازویی قوی كمك حال باشد.
رحمتی همچنین با اشاره به ضرورت های گسترش فعالیت های آموزشی و اطلاع رسانی برای فرهنگ سازی در جامعه افزود: باید رسانه ها در این زمینه نقش پررنگ تری ایفا كرده و مردم را به حفظ منابع طبیعی و محیط زیست ترغیب كنند.
وی یادآور شد: باید طرح های مرتبط با تثبیت شن های روان از طریق نهالكاری یا مالچ پاشی با قدرت ادامه یافته و با تخصیص منابع بیشتر در این زمینه مانع از شدت یافتن بحران ریزگرد و بروز گرد و غبار شد.
رئیس انجمن زمین شناسی آران و بیدگل گفت: ممكن است برخی فعالان زیست محیطی در اجرای طرح های مالچ پاشی نكته هایی داشته باشند كه برای این امر باید با استفاده از ظرفیت های مركزهای علمی و دانشگاهی، یافتن موادی جایگزین با اثرهای جانبی كمتر پیگیری شود.
7472/8123/6026/