بافتها و محلات تاریخی مشهد متشكل از زنجیره ای از خانه های تاریخی، مغازه، حمام و مسجدهای قدیمی بودند كه در كنار هم زنجیره ای از فرهنگ و هویت مردم را نشان می دادند و اینك ماندگاری تك اثر تاریخی و قدیمی به تنهایی اگر چه ارزشمند اما ناكافی است.
توجه به بافت های تاریخی و محلات قدیمی در مشهد بسیار كم بوده یا اصلا وجود نداشته است به گونه ای كه در مناطق مركزی شهر و حومه حرم مطهر رضوی دیگر خبری از این بافت های تاریخی كه زنجیره ای از آثار شكل دهنده یك محله باشد، وجود ندارد و با تخریب خانه ها، حمام ها، مساجد و دیگر آثار قدیمی و تاریخی محلات به بهانه عدم ثبت ملی آنان، شاكله بافت قدیمی یك محله بر هم ریخته و در هر قطعه زمین این آثار هتل، واحد اقامتی یا پروژه ای با معماری غریب و غیر بومی ساخته شده است.
تجربه تخریب آثار تاریخی و خانه های قدیمی ثبت شده در فهرست آثار ملی در مشهد نشان داد دیگر ثبت در فهرست آثار ملی هم نمی تواند حافظ آثار تاریخی و كهن از تیشه بی فرهنگی و ناآگاهی تخریبگران و افراد منفعت طلب باشد.
تخریب چندین خانه تاریخی طی سالهای اخیر در محدوده اطراف حرم مطهر حضرت امام رضا (ع)، تخریب بخشی از اثر وقفی مسجد حوض معجردار در اسفند پارسال و تخریب خانه سیدان بر اثر گودبرداری پروژه اقامتی كنار آن، همه برگ سیاهی از تخریب این آثار ملی است.
در این میان دیگر نگرانی برای آثار معماری و تاریخی ارزشمندی چون 'مسجد مروی ها' با بیش از 170 سال قدمت كه بنا به دلایلی هنوز در فهرست آثار ملی به ثبت نرسیده است، به نظر بی معنی می رسد.
بی توجهی به بافت های تاریخی و آثار ارزشمند هویتی و معماری در برنامه ریزی های شهری و توسعه ای موجب شده است امروز به جای دفاع از محلات شامل چندین اثر تاریخی و ارزشمند هر از گاهی اخباری مبنی بر تهدید به تخریب یا تخریب یك اثر تاریخی به گوش برسد حال آنكه باید پرسید مدافعانی كه امروز اینچنین دفاع و خبررسانی می كنند چرا دیروز اینگونه رفتار نمی كردند و از كنار تخریب بافت های تاریخی به سادگی گذشتند؟
*اولویت حفظ آثار ملی
معاون میراث فرهنگی اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی در این زمینه گفت: در برنامه ریزی های طرح بهسازی و نوسازی بافت پیرامون حرم مطهر رضوی نماینده این اداره كل نیز حضور داشته و با اعلام آثار تحت حفاظت، برنامه ریزی ها انجام شده است.
مرجان اكبری با اشاره به ضرورت و اولویت حفظ آثار ملی افزود: سال 1387 در ابلاغ جزئیات و ضوابط طرح بهسازی و نوسازی بافت پیرامون حرم مطهر رضوی از سوی وزارت راه و شهرسازی 40 اثر تاریخی ملی و حریم آنها اعلام شد.
وی اظهار داشت: در برنامه ریزی توسعه شهری تلاش شد آثار ملی در طراحی ها و نقشه ریزی ها مورد توجه و حفاظت قرار گیرند.
وی گفت: هم اكنون از 40 اثر ابلاغی مزبور فقط 28 اثر و خانه تاریخی در محدوده ثامن مشهد باقی مانده است.
اكبری افزود: هفت خانه تاریخی از جمله خانه حناساب، سرای تركمنها، خانه زرین زاده و خانه براتی به صورت كامل تخریب گردیده و بقیه نیز به واسطه پیگیری مالك خانه ها و رای دیوان عدالت اداری و دادگاه عمومی مشهد از فهرست آثار تاریخی خارج شده اند.
* حفظ هویت شهر در حاشیه
رئیس كمیسیون عمران شورای اسلامی شهر مشهد نیز در این زمینه به خبرنگار ایرنا گفت: بافت اقتصادی و فرهنگی مشهد با سایر شهرها متفاوت است و می شد با همین تفاوت ها هویت شهر و بافت های تاریخی را حفظ كرد.
محمدهادی مهدی نیا افزود: در اطراف حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) به جز كاركرد مسكونی، به دلیل حضور زائران، كاركرد میزبانی زائران در وجوه مختلف را نیز شاهدیم كه همین امر موجب شده طی دهه های گذشته فرم و كالبد بافت پیرامونی حرم مطهر رضوی تغییر كند.
وی اظهار داشت: به همین دلیل گرچه قدمت حرم مطهر رضوی به بیش از 1200 سال می رسد اما عمر خانه ها و بافت پیرامون حرم به 400 سال هم نمی رسد و علت آن بافت اقتصادی شهر است كه موجب زیاد بودن تغییر و تحولات شده است.
وی گفت: برای اصلاح وضعیت موجود در حوزه میراث فرهنگی مشهد باید از چارچوب های گذشته بیرون آمد و مدیریت شهری و دست اندركاران توسعه شهر علاوه بر توجه به مسائل و منافع اقتصادی، باید به هویت شهر، میراث فرهنگی و حفظ آن نیز توجه و حساسیت داشته باشند.
مهدی نیا افزود: در گام نخست نیازمند تغییر گفتمان هستیم و سپس باید در زمینه قوانین و اعتبارات توجهات را به نیازها و ضرورت ها جلب كرد.
وی اظهار داشت: میزان تقابل شهرداری ها با سازمان میراث فرهنگی در بسیاری از شهرها و مناطق زیاد است و این به معنای مشكل در ساختار می باشد كه باید در سطح كلان اصلاح شود.
* گسیختگی آثار و محلات تاریخی در مشهد
مدیركل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی با بیان اینكه بافتهای تاریخی و محلات قدیمی دارای مسجد، آب انبار، حمام، حجره، بازار و انبوهی از خانه های تاریخی هستند گفت: این مجموعه ها در خود روح هویت و فرهنگ را به شیوه ای ملموس برای همه نشان می دهند، به همین دلیل بسیار مهم و ارزشمند هستند.
ابوالفضل مكرمی فر افزود: بافت تاریخی كلانشهر مشهد دارای 30 محله قدیمی است كه از آن جمله می توان به نوغان، سناباد و عباسقلی خان اشاره كرد.
وی اظهار داشت: زنجیره ای كه این محلات را در گذشته به یكدیگر وصل می كرده خانه های تاریخی هستند بنابراین این خانه ها زنجیره های پیوستی شهرها و بافتهای تاریخی می باشند.
وی گفت: برخی شهرها توانسته اند بافت تاریخی خود را حفظ كنند و این بافت به عنوان هویت شهری محسوب می شود اما در برخی دیگر از شهرها این عناصر و محلات به دلیل تخریب، كاملا گم شده اند.
مكرمی فر از هم گسیختگی آثار و محلات مشهد را بسیار زیاد دانست و افزود: برخی از این عناصر تاریخی گرچه باقی مانده اند اما زنجیره هویت و پیوستگی محلات قدیمی در این شهر پاره شده است.
وی اظهار داشت: البته جای خرسندی است كه هنوز گذرهایی در شهر مشهد هستند كه به عنوان گذر یا محور تاریخی قابلیت تعریف دارند.
وی گفت: بررسیها نشان می دهد هفت محور یا گذر تاریخی از جمله گذر حسن خان، كوچه عیدگاه و خیابان ارگ
كه دارای بیشترین عناصر تاریخی هستند در مشهد وجود دارد كه احیا و حفاظت آنها از برنامه های جدی امسال است.
* مسجد مروی ها ارزش تاریخی مكانی دارد
مكرمی فر با بیان اینكه طرح برخی اخبار مبنی بر تخریب مسجد مروی ها در مشهد با حدود 170 سال قدمت صحت ندارد، افزود: این مسجد در فهرست آثار ملی ثبت نشده است و علت آن هم بازسازی بیش از 90 درصدی این اثر است بنابراین این مسجد از نظر میراث معماری و تاریخی ارزش ثبت ملی ندارد اما از نظر هویت تاریخی ارزشمند محسوب می شود.
وی اظهار داشت: محله قدیمی تپ المحله كه این مسجد در آن واقع شده است یكی از محلات قدیمی و تاریخی مشهد محسوب می شود كه هم اكنون بخش عمده آن در پی بازسازی و نوسازی اطراف حرم مطهر رضوی از بین رفته است.
وی با بیان اینكه اثر ارزشمند در این مسجد در كنار هویت تاریخی و مكان آن، كتیبه كاشی قدیمی موجود در آن است گفت: با توجه به وقفی بودن مسجد و طی تفاهم شهرداری مشهد با اداره اوقاف و امور خیریه این شهر، با جابجایی مسجد و انتقال كتیبه كاشی در صورت لزوم به تخریب این بنا اقدام خواهد شد.
مكرمی فر افزود: با توجه به دخل و تصرف های فراوان در این بنا، هم اكنون ارزش معماری و تاریخی در بنا دیده نمی شود و با توجه به عدم ثبت ملی آن امكان حفاظت از این بنا وجود ندارد.
* تخریب و جابجایی بناهای قدیمی وقفی
بناهای قدیمی، مساجد و آب انبارهای فراوان پیرامون حرم مطهر رضوی بوده و هستند كه به دلیل وقفی بودن با هدف اجرای موثر طرح بازسازی و نوسازی، تخریب و در نقطه دیگری با همان نام احداث شده و به تعبیری جابه جا شده اند، این در حالی است كه این بناها جدا از نیت و خواست ماندگاری مكان و نام واقف، به خودی خود ارزش تاریخی و هویتی دارند و حفظ آنها در جهت حفظ محلات و بافت های تاریخی امری ضروری است.
رئیس اداره اوقاف و امور خیریه ناحیه یك مشهد پیش از این به خبرنگار ایرنا گفته بود: در چارچوب بازسازی بافت فرسوده این شهر به ویژه اطراف حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) پنج هزار رقبه از موقوفات تغییر مكان یافته و نیت واقف در جای دیگری به اجرا درآمده است.
حجت الاسلام محمد صفرپور افزود: این رقبات در قالب اماكنی با متراژهای متفاوت كه در مسیر بازسازی و توسعه شهری قرار گرفته بودند تخریب شدند.
وی اظهار داشت: همه رقبات با اخذ مجوز شرعی از نماینده ولی فقیه در خراسان رضوی طی مراحل قانونی و طبق نیت واقف با مكانهای دیگر در اطراف شهر مشهد یا داخل آن جایگزین شده اند.
وی گفت: با این حال هر یك از رقبات و موقوفات واقع در مسیر بازسازی یا پروژه های توسعه شهری كه جزو آثار تاریخی به شمار می رفتند حفظ شده اند.
حجت الاسلام صفرپور افزود: هم اكنون هزار و 700 موقوفه با 10 هزار رقبه زیرپوشش اداره اوقاف و امور خیریه ناحیه یك مشهد قرار دارد كه مهمترین آنها رقبات موقوفه عبدالله رضوی، موقوفه حكاك و مدرسه نواب میرزا عبدالله صالح هستند.
7496 / 6053
مشهد- ایرنا- بی توجهی به بافت تاریخی مشهد، تخریب محله قدیمی و تلاش برای حفظ تنها یك اثر از دهها اثری كه می توانست معرف هویت اسلامی و ایرانی باشد، هیاهویی شبیه نوشداروی پس از مرگ سهراب است، هیاهو و تلاشی كه پیش از طراحی و اجرای پروژه های اطراف حرم مطهر رضوی باید صورت می گرفت.
