به گزارش روز پنجشنبه گروه دانشگاه ایرنا، امروزه «خروج نخبگان» به خودی خود، مساله نیست بلكه خروج «بی‌بازگشت» آنها مساله است. به همین خاطر كشورها هر یك با سیاست‌های متفاوتی به دنبال چرخش نخبگان در جهان هستند. فرار مغزها (Brain Drain) حكایت مهاجرت افراد آموزش‌دیده به خارج از كشور است كه اقتصاد دانان از آن به عنوان (Human Capital Flight) «فرار سرمایه انسانی» یاد می كنند.
مقصود فراستخواه در همین رابطه خروج نخبگان را عامل «فرسایش انرژی» یك سرزمین می‌داند.
«سید محمدامین قانعی‌راد» جامعه شناس فقید ایرانی هم سال 1396 در همین رابطه در خصوص چیستی چرخش نخبگان گفته است: چرخش مغزها Brain Circulation یعنی یك حركت رفت و برگشتی دانشجویان و نیروهای فكری یك كشور. یعنی نخبگان به خارج از كشور بروند و بتوانند بازگردند ولی فرار یعنی نخبگان بروند یا میلی به بازگشت نداشته باشند یا شرایط برای بازگشت آنها میسر نباشد.
طبق آمار و اطلاعات موسسه مشاوره بین‌المللی آموزش و قوانین، تعداد دانشجویان بین‌المللی در جهان از یك میلیون و 300 هزار نفر در سال 1990 به 5 میلیون دانشجو در سال 2014 رسیده و این عدد در طول 25 سال چهار برابر رشد داشته است. جالب آنجاست كه بر اساس اطلاعات منتشر شده از سوی سازمان همكاری اقتصادی و توسعه، ایران جزء كشورهای با تعداد بالای ارسال‌كننده دانشجو به كشورهای پیشرفته محسوب نمی‌شود و در عوض چین، روسیه، كره جنوبی و هند چهار كشور اول ارسال‌كننده دانشجو به كشورهای دیگر هستند.
**سیاست‌ها و بازگشت دانشجویان به كشور
مساله اصلی در سیاست‌گذاری برای جذب سرمایه و توانایی‌های ایرانیان خارج از كشور، زنده كردن حس تعلق یا ایجاد حس تعلق ایرانیان دور از وطن در داخل است. ایجاد احساس امنیت در سرمایه، حقوق شهروندی و زیست و اینكه آنها باید اطمینان پیدا كنند، وقتی به ایران باز می‌گردند در حقیقت به وطن خود بازگشته‌اند و پذیرفته خواهند شد.
مرحوم قانعی‌راد در خصوص چگونگی جذب نخبگان در مصاحبه ای به روزنامه اعتماد گفته بود: انگیزه بازگشت زمانی ایجاد می‌شود كه زمینه‌های سیاسی و فرهنگی كشور دچار تحول شوند؛ به عبارتی ما شاهدیم وقتی دولت آقای خاتمی بر سر كار آمد و همین‌طور دولت آقای روحانی- بعد از دولت آقای احمدی‌نژاد- تمایل به برگشت در بین تحصیلكردگان و حتی سرمایه‌داران ایرانی افزایش یافت. اما به همین ترتیب وقتی دولت احمدی‌نژاد حاكم گشت میزان مهاجرت نخبگان علمی و اقتصادی زیاد می‌شود.
مقصود فراستخواه، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس نیز می‌گوید: راهكار اصلی برای حل معضل بازگشت نخبگان ایرانی به كشور در ایجاد سیاستی است تا هر ایرانی كه از كشور خارج و توانایی بازگشت به كشور را داشته باشد. با استفاده از مشوق های عقلانی باید كاری كرد كه نخبگان، سرزمین خود را به سایر كشورها ترجیح داده و در نهایت با ایجاد سیستم‌های قانونی به بازگشت جوانان كمك كرد.
ناگفته روشن است كه اغلب مهاجران ایرانی خارج از كشور با ایرانیان داخل كشور ارتباط دارند. برخی از این ایرانیان با همكاران و همكلاسی‌ها و دوستان و آشنایان خود در ایران ارتباط دارند. به زعم كارشناسان قوی‌ترین عامل جذب آنها به داخل كشور، بازنمایی وضعیت داخل از سوی ساكنان كشور است. به همین خاطر آن طور كه شواهد نشان می‌دهد برخی تغییرات در فضای سیاسی-اجتماعی و اقتصادی داخل كشور در روند بازگشت نخبگان به كشور تاثیر آشكاری داشته است.
اهمیت بازگشت این سرمایه‌ها و جلب اعتماد آنها را می‌توان از زبان حسین معیری، معاون سیاسی دولت در دوران دفاع مقدس بازگو كرد.
وی در همین رابطه گفته بود: بر اساس یك آمار، ایرانیان مهاجر در خارج از كشور 1.2 تریلیون دلار سرمایه دارند كه حدود 200 میلیارد دلار سرمایه ایرانیان در آمریكا، چین و برخی كشورهای اروپایی سرمایه گذاری شده است.
بر كسی پوشیده نیست، بازگشت این سرمایه می‌تواند در توان فنی و اقتصادی بسیاری از شهرهای ایران تاثیر غیرقابل انكاری بگذارد. در همین رابطه می‌توان دیدگاه الهه كولایی استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران را یادآور شد كه از نظر وی، گروه‌هایی كه در غربت زندگی می‌كنند می‌توانند پل‌های میان گروه‌ها و ملل مختلف برقرار كنند. او در همین رابطه، مهاجران هندی در آمریكا را مثال می‌زند و می‌گوید: دولت هند در آمریكا نوعی پیوند میان خود و دولت آمریكا با واسطه هندیان مقیم آمریكا برقرار كرده است.
**توسعه راه‌های ارتباطی با ایرانیان خارج از كشور
طبق یافته‌های دهقانان، استاد دانشگاه علامه طباطبایی، برنامه‌های صدا و سیما به جز در اقیانوسیه در اولویت استفاده ایرانیان خارج از كشور، برای كسب اطلاع از وضعیت داخلی ایران نیست و ایرانیان غیرمقیم بیشتر تمایل دارند از شبكه‌های اجتماعی و فضاهای اینترنتی برای كسب اطلاع از اوضاع داخل كشور استفاده كنند. این یافته‌ها نشان می‌دهد كه با وجود راه‌اندازی تعداد قابل توجهی از شبكه‌های برون مرزی اما رسانه ملی نتوانسته است با ایرانیان خارج از كشور ارتباط برقرار كند.
در همین رابطه می‌توان یادآور شد، دریافت تصویری درست و روشن از ایران می‌تواند در تصمیم‌گیری بسیاری از ایرانیان برای بازگشت و سرمایه‌گذاری موثر باشد. به همین ترتیب باید از اهمیت دركی دقیق از فضای كشور در این جنگ رسانه‌ای بین المللی غافل نباشیم.
**سیاست‌های وزارت علوم در بازگشت دانشجویان خارج از كشور
باید یادآور شد كه برخی سیاست‌های كوتاه مدت هم در جذب دانشجویان و ایرانیان خارج نشین موثر بوده است. در همین راستا می‌توان به سیاست اخیر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی برای بازگشت دانشجویان دانشگاه‌های معتبر خارج از كشور به داخل، اشاره كرد.
بر اساس این تصمیم، آن دسته از دانشجویان شاغل به تحصیل در خارج از كشور كه شرایط مورد نظر وزارت‌خانه‌های مربوطه را داشته باشند، می‌توانند تحصیلات خود را در دانشگاه‌های داخل كشور ادامه دهند. طبق گفته صدیقی رئیس سازمان امور دانشجویان همین سیاست‌گذاری توانست حدود 400 نفر دانشجو را به كشور جذب كند و در خواست آنها به وزارت علوم واصل شود.
ب.ل** 1200** 1055
تهران- ایرنا- هرچند امروزه به سبب رشد شبكه‌های ارتباطی گوناگون تعاریف مختلفی از مهاجرت و بازگشت نخبگان شده است اما به دلیل حفظ ارتباطات اقتصادی، علمی و فرهنگی مهاجران با سرزمین مادری خود ارائه یك راه حل ملی برای مدیریت خروج نخبگان از كشور ضروری به نظر می رسد.
