هیدروپونیك كه به آن «آب‌كشت» هم گفته می‌شود، درواقع گونه‌ای از كشت گیاهان است كه در آن با حذف خاك، پرورش گیاه در آب انجام شده و املاح و مواد مغذی نیز به‌صورت كنترل شده به گیاه داده می‌شود.
در این نوع كشت لازم است فردی كه از تخصص و دانش كافی برخوردار است، نیازهای غذایی گیاه را اندازه‌گیری كرده و عناصر مختلف را به میزان مورد نیاز گیاه به آن برساند. همین ویژگی باعث می‌شود نتوان با رویكرد سنتی كه گاهی در كشت خاكی شاهد آن هستیم، در حوزه هیدروپونیك وارد شد و فعالیت كرد.
افزون بر این، در یك گلخانه هیدروپونیك عواملی همچون حرارت، نور، رطوبت و حتی محلول‌دهی به گیاه از یك برنامه زمان‌بندی شده مشخص تبعیت می‌كند. این باعث می‌شود تجهیزات مختلفی برای انجام كشاورزی به‌صورت هیدروپونیك مورد نیاز باشد كه همین مسئله سرمایه مورد نیاز برای كار را به‌شكل قابل‌توجهی افزایش می‌دهد.
بارزترین خصیصه كشاورزی به شیوه هیدروپونیك كاهش چشم‌گیر مصرف آب است. این مسئله برای كشور ما كه در حوزه منابع آبی شرایط نامطلوبی دارد، از اهمیت زیادی برخوردار است.
**كشاورزی سنتی، آب‌ها را می‌بلعد
آمار مختلفی از میزان مصرف آب در بخش كشاورزی منتشر می‌شود كه بین 70 تا بیش از 90 درصد كل مصرف آب كشور متغیر است. همین نسبت برای كشوری همچون ایران كه در منطقه‌ای كم‌آب و كم‌بارش واقع شده، نشان از اهمیت كاهش مصرف آب در بخش كشاورزی دارد؛ مسأله‌ای كه هیدروپونیك می‌تواند یكی از راه‌كارهای حل آن باشد.
از قضا اقلامی كه قابلیت كشت به‌صورت هیدروپونیك را دارند، از نظر میزان مصرف آب پرمصرف به‌شمار می‌روند. گونه‌های مختلف صیفی‌جات و سبزیجات ازجمله اقلامی هستند كه به این شكل كشت می‌شود.
اسماعیل مددخواه، متخصص حوزه كشاورزی كه دكترای فیزیولوژی و اصلاح سبزی دارد، در گفت‌وگو با ایرناپلاس می‌گوید: كشت هیدروپونیك را در هر نقطه‌ای حتی كویر نیز می‌توان انجام داد. این كشت برای جایی مناسب است كه خاك آن دارای مشكل است. یكی از مشكلاتی هم كه در ایران داریم، مربوط به خاك است كه اصطلاحاً شور بوده و همچنین كربنات آن بالا است.
مددخواه اظهار می‌كند: در كشت هیدروپونیك از بسترهایی مانند كوكوپیت و پشم‌شیشه استفاده می‌شود. این محیط‌ها خنثی بوده و امكان مانور دادن در تغذیه گیاه را به كشاورز می‌دهند. مثلاً كشاورز می‌تواند پتاسیم را افزایش دهد و... كه این كار را در مورد كشت خاكی نمی‌توان انجام داد.
وی با اشاره به مشكلات آبی كه اكنون كشور با آن مواجه است، می‌گوید: می‌توان برای صرفه‌جویی در بخش كشاورزی از كشت هیدروپونیك استفاده كرد. در این كشت می‌توان آبی را كه از زه‌كش خارج می‌شود، مجدداً مورد استفاده قرار داد. این آب در پایان كشت همچنان دارای یك سری املاح است، می‌توان آنها را تجزیه كرد و اگر عناصری در آن دچار كاهش شده، آنها را وارد آب كرده و دوباره از همان آب استفاده كرد.
**هدررفت اندك آب
مددخواه در این رابطه اضافه می‌كند: این آب در سیستمی بسته قرار دارد و حتی بین چهار تا پنج ماه نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. كشاورز فقط باید مطمئن باشند آلودگی وارد آب نشده باشد. آلودگی‌ها را با استفاده از گاز اوزون از بین می‌برند، اما املاحی كه وارد آب شده، همچنان در آن باقی می‌‌ماند.
وی در ادامه می‌گوید: كشت هیدروپونیك حدود 70 درصد بهره‌وری آب را افزایش می‌دهد. همچنین در مصرف كود نیز صرفه‌جویی زیادی می‌شود. قیمت كود گران است و در سیستم كشت بسته، مجدداً از آن استفاده می‌شود. این كار باعث می‌شود كود شیمیایی كمتری وارد محیط شود. در این سیستم، آلودگی‌های قارچی وجود ندارد، زیرا بستر كشت كاملاً استریل است و به این صورت مصرف قارچ‌كش كاهش می‌یابد.
این متخصص كشاورزی با برشمردن یكی دیگر از مزیت‌های كشت هیدروپونیك، اظهار می‌كند: بذرهایی كه مورد استفاده قرار می‌گیرد، خیلی گران است. برای نمونه یك بذر گوجه‌فرنگی بین 1000 تا 1500 تومان فروخته می‌شود. در حالی كه اگر این بذر در خاك كشت شود، امكان از بین رفتن آن وجود دارد. در مقیاس گسترده كه كشاورزان می‌خواهند 50 هزار بذر بكارند، حداقل 50 میلیون تومان هزینه بذر آن‌هاست. آنها اطمینان دارند كه در بستر هیدروپونیك آلودگی وجود ندارد و بذر آنها تبدیل به گیاهچه می‌شود.
**افزایش پنج برابری محصول
مددخواه هزینه تمام شده محصول كشت شده به روش هیدروپونیك را نسبت به كشت خاكی كمتر دانسته و می‌گوید: در كشور هلند در یك گلخانه مجهز، از هر هكتار نزدیك به هزار تن گوجه فرنگی برداشت می‌كنند. این در حالی است كه در گلخانه‌های خاكی ما كه نمونه آن در جیرفت قرار دارد، این عدد به 150 تا 200 تن كاهش می‌یابد. این افزایش برداشت باعث جبران هزینه‌ها می‌شود. هیدروپونیك حداقل بین چهار تا پنج برابر تولید محصول را افزایش دهد.
این متخصص حوزه كشاورزی اظهار داشت: گاهی در محیط گلخانه، گیاهان را به‌صورت عمودی رشد می‌دهند، تراكم گیاه در سطحی یكسان بین سه تا پنج برابر مزرعه‌ای است كه در آن گیاه به‌صورت خاكی كشت شده است.
**محموله‌های بذر در گمرك مانده
وی همچنین درباره مشكلات مختلف كشت هیدروپونیك اذعان می‌كند: كوكوپیت كه یكی از بسترهای كشت هیدروپونیك است، وارد نمی‌شود یا اینكه گران وارد می‌شود. از آنجایی كه بیشتر نهاده‌های این نوع كشت وارداتی است، اكنون در این رابطه مشكلاتی وجود دارد.
مددخواه این‌گونه ادامه می‌دهد: بذرهایی كه در كشت هیدروپونیك استفاده می‌شود، همگی اصلاح شده و وارداتی هستند. اكنون در زمینه تأمین بذر با كمبود مواجهیم. شركت‌‌هایی كه در زمینه واردات بذر فعالیت می‌كردند، اظهار می‌كنند كه محموله‌هایشان در گمرك مانده است.
وی در پاسخ به اینكه چرا این بذرها در داخل كشور تولید نمی‌شود، می‌گوید: تولید این بذرها دارای یك فرآیند هزینه‌بر است، به‌طوری كه حدود هشت سال طول می‌كشد و هزینه تولید آن نیز خیلی بالاست. كشاورزان نیز عادت كرده‌اند كه از بذر خارجی استفاده كنند، زیرا هزینه كمتری دارد. این‌گونه نیست كه از نظر دانشی برای تولید بذر مشكل داشته باشیم، اما امكانات لازم در اختیارمان قرار ندارد.
مددخواه درباره گسترش این نوع كشت در ایران اظهار می‌كند: اكنون در شهرهای كرج، هشتگرد، اصفهان و یزد گلخانه‌هایی وجود دارند كه به‌صورت هیدروپونیك محصولات كشاورزی را پرورش می‌دهند.
**در هلند تا هفت مرتبه آب را تسویه می‌كنند
محمد شریفی، كشاورز جوانی است كه گلخانه‌ای را به‌صورت هیدروپونیك در شهر كرج مدیریت كرده و مشغول تولید كاهوی فرانسوی است. شریفی در گفت‌وگو با ایرناپلاس می‌گوید: كشت هیدروپونیك مصرف آب را بیش از 80 درصد كاهش می‌دهد. اگر از دستگاه تسویه آب نیز استفاده شود، این عدد به 90 درصد می‌رسد. دستگاه یاد شده، املاح را تسویه كرده و آب خالص را به چرخه استفاده برمی‌گرداند.
شریفی در همین رابطه می‌افزاید: با اینكه كشور هلند از منابع آبی خوبی برخوردار است، اما اكنون كشت هیدروپونیك در این كشور به‌صورت گسترده در حال انجام است. كشاورزان آن كشور حتی تا هفت مرتبه آب را تسویه كرده و مجدداً از آن استفاده می‌كنند.
وی از دیگر فواید كشت هیدروپونیك، به آلوده نشدن خاك با سموم و كودهای شیمیایی اشاره كرده و می‌گوید: در این نوع كشت، كشاورز باید نقش خاك را نیز ایفا كند.
شریفی درباره مزایای كشت هیدروپونیك می‌گوید: آلودگی‌ها قابلیت كنترل بیش‌تری دارد و رشد گیاه نیز سریع‌تر است.
وی در ادامه اضافه می‌كند: در تابستان كه هوا گرم است، گاهی در محیط باز نیز كشت هیدروپونیك را انجام می‌دهند، اما از آنجایی كه دمای آب در این نوع كشت از اهمیت بسزایی برخوردار است، نمی‌توان در زمستان نیز این كشت را در محیط باز انجام داد.
شریفی در همین رابطه می‌گوید: كشت هیدروپونیك معمولاً در گلخانه‌ها و فضاهای ایزوله انجام می‌شود. اگر آلودگی به آب منتقل شود، تمام گیاهانی را كه از آن آب استفاده می‌كنند، درگیر می‌كند. به همین علت كار را در فضاهای ایزوله انجام داده و تردد افراد را كنترل می‌كنند تا آلودگی وارد محیط كشت نشود.
این كشاورز مزیت دیگر كشت هیدروپونیك را افزایش سطح زیر كشت در یك زمین مشخص دانسته و اظهار داشت: می‌توان كشت هیدروپونیك را به‌صورت طبقاتی نیز انجام داد و از یك فضای سه هزار متری به اندازه یك زمین پنج هزار متری استفاده كرد.
**تخصص، شرط لازم كشت هیدروپونیك
وی درباره دشواری‌های كشت هیدروپونیك نیز می‌گوید: در كشت هیدروپونیك، آلودگی خیلی سریع‌تر منتقل می‌شود، اما اگر شرایط فراهم باشد و ابزارها استریل باشد، چنین مشكلی ایجاد نمی‌شود. همچنین اگر فرمول غذایی به‌درستی تنظیم نشود، به محصول كشاورزی آسیب می‌رساند. اگر عنصری كم یا زیاد باشد، گیاه دچار مسمومیت یا كمبود یك ماده غذایی خاص می‌شود. كنترل این شرایط دشوار است و نیاز به تخصص دارد.
**نیاز به سرمایه‌گذاری بالا
این كشاورز درباره هزینه تمام‌شده كالا نسبت به كشت خاكی بیان می‌كند: هزینه اولیه و سرمایه‌گذاری برای كشت هیدروپونیك نسبت به كشت خاكی تقریباً سه برابر است، زیرا نیاز به آماده‌سازی بسترها دارد. اما از آنجایی كه سرعت رشد گیاه و باروری آن بیشتر می‌شود، بعد از یكی دو سال این هزینه نیز جبران می‌شود. در عین حال تولید محصول نسبت به شرایط مشابه در كشت خاكی بین سه تا چهار برابر خواهد بود. البته قیمت محصول هنگامی كه به دست مشتری می‌رسد، تفاوت زیادی با محصولی كه به‌صورت خاكی كشت شده، ندارد.
شریفی درباره اقلامی كه می‌توان آنها را به‌شكل هیدروپونیك كاشت، می‌گوید: تمام صیفی‌جات اعم از خیار، گوجه، بادمجان، كاهو و... همچنین انواع مختلف سبزیجات را می‌توان به این صورت كشت كرد. حتی شاهد بوده‌ام طالبی و هندوانه نیز به‌صورت هیدروپونیك كشت شده، اما فعالیت‌های انجام شده در سطح آزمایشی بوده است.
وی با اشاره به آب‌بر بودن محصولات یاد شده، می‌گوید: اكنون ایران به این نوع كشت احتیاج دارد. اگر سبزیجات و صیفی‌جات به‌صورت هیدروپونیك كشت شوند، تأثیر زیادی در كاهش مصرف آب بخش كشاورزی دارد.
**دانشی استراتژیك
شریفی در انتها گفت: در ایران افراد مختلفی این كار را انجام می‌دهند، اما كسی اطلاعاتش را به دیگری نمی‌دهد و همه آن را از یكدیگر مخفی می‌كنند. این در حالی است كه ایران به این نوع كشت نیاز دارد و من شخصاً حاضرم اطلاعاتم را در اختیار دیگران قرار دهم. با اینكه این اطلاعات را به‌دشواری به دست آوردم و با بیش از 50 نفر از متخصصین كشاورزی و صاحبان دانش گفت‌وگو كرده‌ام.
از گفته‌ها این طور برمی‌آید كه عدم اطلاع كافی برخی كشاورزان و رغبت نداشتن آنها به سرمایه‌گذاری اولیه، دو عامل مهم عدم توسعه كشت هیدروپونیك در كشور به‌شمار می‌رود. با عنایت به بروز بحران منابع آبی، نیاز است با رفع این دو مسأله، گام مؤثری در حفظ منابع آبی به‌عنوان یكی از ارزشمندترین نهاده‌های تولید برداشته شود.
گزارش از حامد حیدری
**اداره كل اخبار چندرسانه‌ای**ایرناپلاس**
تهران- ایرناپلاس- كشاورزی سنتی با بهره‌وری اندك، خون منابع آبی را می‌مكد. این در حالی است كه با تغییر اقلیم، اكنون در روزگار كم‌آبی به سر می‌بریم. آیا كشت هیدروپونیك می‌تواند راه‌كار حفظ كشاورزی در این وضعیت باشد؟
