پرداخت الكترونيك؛ مزايا و ايرادها

«كيف پول الكترونيكي در واقع ابزاري‌ است براي انجام‌دادن تراكنش‌هاي مالي الكترونيكي كه به‌ صورت مستقل از شبكه بانكي (برون‌خط) عمل كرده و جايگزيني براي مسكوكات و اسكناس، خصوصا پول خرد محسوب مي‌شود». اين تعريف مهرداد خطيبي مدير عامل كيف پول الكترونيكي اپراتور اول از كيف پول الكترونيكي است.
از طريق كيف پول الكترونيكي مي‌توان تراكنش‌هايي را از قبيل شارژ كيف پول، انتقال وجه، پرداخت قبض، شارژ سيم‌كارت و بسته اينترنتي، خريد خدمات ديجيتال، مانده‌گيري و برداشت وجه انجام داد. همچنين ورود پول به كيف پول الكترونيكي از روش‌هاي مختلفي مانند اتصال به شبكه بانكي انجام مي‌شود و پس از آن، كيف پول مي‌تواند مستقل از شبكه بانكي فعاليت خودش را شروع كند.
كيف‌پول‌هاي الكترونيكي مي‌توانند از طريق تكنولوژي‌هاي مبتني بر بسترهاي اپراتوري تلفن‌همراه (پيامك يا USSD)، اپليكيشن‌ها، وب‌سايت‌ها، NFC مبتني بر گوشي يا سيم‌كارت، كارت‌هاي هوشمند، QR، BLE، صوت و يا حتي ابزار بايومتريك ارائه شوند.

**انواع كيف پول الكترونيكي
مهندس خطيبي روز شنبه در گفت‌و‌گوي اختصاصي با خبرنگار گروه علمي ايرنا گفت: «بر مبناي «تمركز عمليات»، سه دسته كيف‌پول اپراتورمحور، بانك‌محور و تعاملي وجود دارد.
«Mobile Money»ها كيف‌ پول‌هاي اپراتورمحور هستند و خود به دو دسته Net Money و Chip Money تقسيم مي‌شوند. اين كيف‌پول‌ها مستقل از اكوسيستم بانكي هستند و اساسا ماهيت پياده‌سازي آن‌ها، عدم وابستگي به شبكه بانكي است.»
« Net Money عنواني است كه به كيف ‌پول‌هاي آنلاين، مانند جيرينگ داده شده است. اين كيف‌پول‌ها مبتني بر شبكه‌هاي اپراتوري هستند. در اين سيستم، داده‌ها در سمت سرور ذخيره مي‌شوند. موجودي اين كيف‌پول‌ها قابل‌بازيابي، مسدود كردن و انتقال به ساير سيم‌كارت‌هاي مشتري است و امكان برداشت وجه هم دارند. اما Chip Moneyها به‌ صورت آفلاين كار مي كنند و اطلاعات موجودي آن‌ها مانند كارت شهروندي در تراشه كارت ذخيره مي‌شود. بنابراين درصورت سرقت، موجودي اين كيف‌پول‌ها قابل‌برداشت يا بازيابي نيست.»
او در ادامه گفت: لازمه كيف پول‌هاي اپراتورمحور، توسعه شبكه پذيرندگي توسط اپراتورهاي كيف‌پول الكترونيكي (EPO) است. از آن‌جا كه كيف‌پول‌هاي اپراتورمحور، در اكوسيستم بسته ارائه شده و مستقل از شبكه بانكي فعاليت مي‌كنند، بايد پذيرنده‌اي باشد كه خدمات را به مشتريان ارائه دهد. كيف پول الكترونيكي جيرينگ به اين دليل وارد ميدان شد كه بتواند شبكه پذيرندگي را توسعه دهد اما حدود يك سال از شروع فعاليتش مي گذشت كه بانك مركزي، دستور توقف توسعه اكوسيستم نمايندگي جيرينگ را صادر كرد.

**اكوسيستم بسته بانكي
خطيبي در ادامه خيلي كوتاه به وضعيت كيف پول‌هاي اپراتورمحور بانك محور اشاره كرد و گفت: «برخلاف كيف‌پول‌هاي اپراتورمحور كه در آن‌ها ايجاد اعتبار الكترونيكي، تصفيه و تسويه معاملات توسط ارائه‌دهنده خدمت انجام مي‌شود، كيف‌پول‌هاي بانك‌محور يا Mobile Walletها در اكوسيستم باز به ارائه خدمات مي‌پردازند. در اين روش كيف پول به شبكه بانكي متصل است و براي ورود و خروج پول نياز به محوريت و مالكيت بانك است.»
در نهايت نوع سوم كيف‌پول‌ كه به عنوان كيف پول تعاملي شناخته مي‌شود، در تعامل بين بانك‌ها و EPO ها ارائه مي‌شوند كه خطيبي اعتقاد دارد مدل ايده‌آل براي آن‌ها همين كيف پول است.
او همچنين به نوع ديگري از دسته‌بندي كيف‌پول‌هاي الكترونيكي كه بر مبناي «اكوسيستم ارائه خدمات» تعريف شده است‌، اشاره كرد و گفت: بر مبناي اين دسته بندي، كيف پول ها به چهار دسته تقسيم مي‌شوند. دسته اول، كيف‌پول‌هاي Close Loop، قابل ‌ارائه در شبكه پذيرندگي EPO و بدون نياز به حضور بانك هستند؛ دسته دوم، كيف‌پول‌هاي Semi-Close Loop هستند كه در تعامل با بانك يا PSP به‌عنوان تسهيل‌كننده خدمات پذيرندگي عمل مي‌كنند؛ در مقابل، دسته سوم، Semi-Open Loopها را شامل مي‌شود كه اگرچه از طريق شبكه بانكي يا PSPها قابل ‌ارائه هستند اما قابليت برداشت وجه ندارند. نهايتا دسته چهارم را كيف‌پول‌هاي Open Loop تشكيل مي‌دهند كه قابل‌ارائه با محوريت بانك بوده و محدوديتي در ارائه خدمات ندارند.

**مصارف كيف پول الكترونيكي
خطيبي معتقد است ما در جامعه‌اي زندگي مي‌كنيم كه ضريب نفوذ بانكي بالايي داريم و يكي از مصارفي كه باعث مي‌شود نياز به كيف پول الكترونيكي احساس شود، پرداخت‌هاي خرد است. «در كسب و كارهايي مانند تاكسي، نانوايي، دكه روزنامه فروشي، جايگاه سوخت، خدمات اپراتوري و انواع اكوسيستم‌هايي كه مصرف پول خرد دارند، نياز به استفاده از كيف‌پول الكترونيكي براي رفع دغدغه پول خرد، حس مي‌شود. از طرف ديگر، خدمات حمل و نقل شهري، پاركينگ‌ها، پاركومترها و خدمات رفاهي و گردشگري نيز مانند مترو، اتوبوس، سينما، تئاتر، پاركينگ و كنسرت كه مبتني بر بليت هستند، از جمله مصارف كيف پول الكترونيكي به حساب مي آيند.»
خطيبي در مورد كاربردهاي كيف پول الكترونيكي، به نوجوانان و جوانان اشاره مي‌كند. آن‌هايي كه به هر دليل كارت بانكي در اختيار ندارند: «اين افراد مي‌توانند از طريق كيف پول الكترونيكي بين خودشان، پول رد و بدل كنند. امكان حساب و كتاب دُنگي نيز در كيف پول‌هاي الكترونيكي مهياست.»
مورد استفاده ديگر كيف‌پول الكترونيكي، خدمات نگهداشت مشتري‌هاست: «در كسب‌و‌كارهاي مختلف براي جذب و نگهداشت مشتري بابت تراكنش به آن‌ها امتياز مي‌دهند. اين امتياز بايد در جايي به پول تبديل شود و قابليت مصرف پيدا كند. كيف پول‌هاي الكترونيكي مي‌توانند اين قابليت را ايجاد كنند و حتي جايگزين مناسبي براي بن‌كارت‌ها باشند.»
خطيبي مي‌گويد در حال حاضر كه توليد كارت‌هاي هوشمند گران قيمت است و به صرفه نيست، اين قابليت كيف پول الكترونيكي، مي‌تواند به خوبي مورد استفاده قرار گيرد.

**مزيت هاي كيف پول الكترونيكي؟
به گفته مهندس خطيبي، كيف پول الكترونيكي مزاياي چند سويه‌اي دارد. از يك سمت براي مشتري مناسب است، از سوي ديگر تاثيرات مثبت اجتماعي و فرهنگي دارد و علاوه بر آن از نظر اقتصادي به صرفه‌تر است. او با اين توضيح كوتاه گفت: استفاده از كيف پول الكترونيكي باعث مي شود مشتريان بدانند پول‌شان را در كجا، به چه مقدار و براي خريد چه چيزهاي هزينه كرده‌اند. سرعت در پرداخت، شفافيت، راحتي، در دسترس بودن، مديريت مصرف، قابليت اطمينان، امنيت و كاهش ميزان مفقودي و سرقت باعث مي‌شود مشتريان براي استفاده از پول الكترونيكي مشتاق باشند. زماني كه فرد در پرداخت، راحت باشد و اين كار را با امنيت انجام دهد نيازي نيست براي انجام كارهايش به بانك مراجعه كند. اگر ترتيبي اتخاذ شود كه در پرداخت‌هاي پر تكرار و كم مبلغ، حتي بدون رمز پرداخت كند صورت بگيرد قطعا از امكاني مانند كيف‌پول الكترونيكي استفاده خواهد كرد.
مديرعامل جيرينگ ديگر مزاياي استفاده از كيف پول الكترونيكي را در دسته فرهنگي و اجتماعي جاي مي‌دهد: كاهش وابستگي به وجود پول نقد، رفع دغدغه پول خرد، توسعه تجارت‌هاي الكترونيك، شفافيت در نظام‌هاي مالي خرد، حذف ترددهاي غيرضرور و خلق كسب و كارهاي جديد ديجيتال از ديگر مزاياي كيف پول الكترونيكي است.
او به مزاياي اقتصادي كه كيف پول الكترونيك فراهم كرده نيز اشاره مي‌كند: «گردش پول خرد در چرخه اقتصادي به‌ جاي انباشته شدن در جيب مردم، مديريت سرعت انتقال پول، كاهش كارمزدهاي شاپركي و در نتيجه كاهش هزينه‌هاي عملياتي بانك‌ها و بهاي تمام شده پول، كاهش هزينه توليد مسكوكات و كاهش هزينه كاغذ مصرفي POSها از جمله منافع اقتصادي استفاده از كيف‌پول هستند.»
بانك ها نيز از مزاياي استفاده از كيف پول الكترونيكي به شكلي بهره مند مي شوند: «با استفاده از كيف‌پول الكترونيكي، هزينه نگهداري ATM، دستگاه‌هاي پوز، هزينه عملياتي توليد اسكناس و پول خرد كاهش مي‌يابد. بانك‌ها مي‌توانند شعب فيزيكي خود را كاهش دهند و از طريق ابزار ديجيتال در اختيار مشتريان، به ايشان سرويس دهند. نظارت موثر بانك مركزي بر سبد مصرف و نحوه مصرف پول خرد در جامعه، مزيت ديگر كيف‌پول از اين منظر است.»
علاوه بر تمام مزايايي كه شمرده شد، خطيبي به مورد ديگري نيز اشاره مي‌كند كه جاي تامل دارد: كشور پر جمعيتي مانند چين، حدود 4 ميليون دستگاه پوز دارد و ما در ايران هفت ميليون، به ازاي هر نفر بيش از 5 كارت بانكي صادر شده كه اگر كارت با حداقل يك تراكنش بانكي در ماه را كارت فعال تعريف كنيم، فقط يكي از اين كارت‌ها فعال است و در حال حاضر ماهيانه حدود يك ميليارد و 800 ميليون تراكنش موفق الكترونيكي انجام مي‌شود. از اين تعداد، يك ميليارد و 600 تراكنش موفق در اكوسيستم پوز انجام مي‌شود. براي هر تراكنش، بين هفت تا 15سانتيمتر رول كاغذ مصرف مي‌شود. اگر اين عدد را در تراكنش ماهانه ضرب كنيم، خواهيم ديد كه در يك ماه، بين 112 تا 240هزار كيلومتر رول كاغذ مصرف مي‌شود. عددي معادل 2هزار اصله درخت 20 متري. جالب‌تر اينكه حدود 85 درصد اين تراكنش‌ها، زير 50 هزار تومان هستند كه با استفاده از كيف‌پول الكترونيكي، ضمن كاهش هزينه‌هاي بانكي، شاهد توزيع غيركارشناسانه POSها، مصرف بي‌رويه كاغذ و خروج ارز از كشور نخواهيم بود.
خطيبي در ادامه مي‌گويد: متاسفانه در حال حاضر بانك‌ها كارمزد تراكنش‌ها را پرداخت مي‌كنند و به همين دليل بهاي تمام شده پول براي بانك بالا مي‌رود. اين روند باعث افزايش نرخ بهره مي‌شود، هزينه‌اي كه پرداخت آن در ظاهر به نام بانك‌هاست ولي تبعات و فشار اقتصادي آن بر دوش مردم است.

**دغدغه هاي بانك مركزي به عنوان ناظر
خطيبي از دغدغه‌هاي بانك مركزي به عنوان ناظر، صحبت به ميان آورد و گفت: از نظر من براي اين كه يك كيف‌پول بتواند در چارچوب رگولاتوري موفق عمل كند، بايد از مشتري، شناخت كامل داشته باشد. حريم خصوصي و استانداردها و روال‌هاي امنيتي را رعايت كند. علاوه بر اين ها بتواند از خلق‌ پول جلوگيري كرده و در فراهم نمودن زيرساخت‌ها نيز به درستي عمل كند. يك كيف پول در اين شرايط است كه مي‌تواند دغدغه‌هاي بانك مركزي را به عنوان ناظر برطرف كند.»
وي در ادامه گفت: سال گذشته به ابتكار آقاي دكتر واعظي با بانك مركزي جلساتي داشتيم كه بر اساس آن، قرار شد ظرف مدت يك‌ماه، چارچوبي براي استفاده از كيف‌پول‌هاي الكترونيكي اعلام شود كه تا اين لحظه اجرايي نشده است. بر اساس اين چارچوب، كيف‌پول الكترونيكي، متصل به يك حساب بانكي است و بر اساس اعلام مشتريان، اعتبار لازم به كيف‌پول ايشان منتقل مي‌شود و امكان مصرف كيف‌پول به‌صورت آفلاين از شبكه بانكي فراهم مي‌شود.
«عمليات تصفيه توسط اپراتور كيف‌پول و عمليات تسويه، توسط بانك انجام خواهد شد. اين كار دغدغه‌هاي بانك مركزي را در خصوص خلق پول رفع مي‌كند، مزيت‌هاي كيف‌پول را به‌طور كامل دارد و هزينه‌هاي ارائه خدمت و هزينه كارمزد را به شدت كاهش مي‌دهد. اين چارچوب كه به عنوان پرداخت‌بان مطرح شده، اگر به دور از بخشي‌نگري و نگاه شركت‌داري و تفكر انحصاري، نگارش و ابلاغ شود، مي‌تواند مشكلات اين حوزه را رفع كند. البته اخيرا با اقدام و پيگيري موثر آقاي مهندس جهرمي، هيات وزيران براي تعيين تكليف مقوله پرداخت خرد، يك مهلت سه ماهه به بانك مركزي داده است.»

**موانع شكل‌گيري كيف پول
«به‌جرأت مي‌توان گفت كه بزرگ‌ترين مانع شكل‌گيري كيف‌پول الكترونيكي در ايران، خلا قانوني و عدم ثبات قانون‌گذاري در اين زمينه است كه به عدم امكان سرمايه‌گذاري بلندمدت در اين حوزه، منتج مي‌شود. ضربه‌اي كه متوليان پرداخت در كشور به بدنه اين سيستم مي‌زنند، در مبهم ماندن وضعيت پروژه‌هاي سپاس و پرداخت‌بان كاملا مشهود است.»
خطيبي با اين توضيح در ادامه مي‌گويد: ما در جامعه‌اي زندگي مي‌كنيم كه نرخ سود بانكي، قابل توجه است؛ لذا مردم پول‌شان را در حساب بانكي مي‌گذارند و بابت آن سود مي‌گيرند و خيلي سخت است كه در شرايطي كه با بي‌اعتنايي به مسائل امنيتي، خدمات پرداختِ بدون حضور كارت با يك يا دو فاكتور (رمز دوم و CVV2) از طريق SDK نا امن به ايشان ارائه مي‌شود، متقاعدشان كنيم بخشي از پول‌شان را در كيف‌پول بگذارند.
وي ادامه داد: علاوه بر اين، بانك مركزي معتقد به اكوسيستم بسته است يعني ما به عنوان اپراتور كيف‌پول فقط مي‌توانيم در اكوسيستم بسته اپراتورهاي تلفن‌همراه فعاليت كنيم. وقتي اين اتفاق مي‌افتد، تعدد كيف‌پول رخ مي‌دهد. يكي براي شارژ، يكي براي اتوبوس و مترو، يكي براي سينما و... ؛ اين تعدد كيف‌پول، مشتري را سردرگم مي‌كند. اگر بخواهيم اكوسيستم‌ها را بسته نگه داريم و جزيره‌اي عمل كنيم، موفق نخواهيم شد. عملا تا زماني‌كه براي پرداخت خرد از سمت بانك مركزي مانع‌تراشي شود و در شبكه پذيرندگي تيكتينگ (شهرداري‌ها، سينما، تئاتر و ...) انحصار وجود دارد، شاهد شكل‌گيري موفق كيف‌پول نخواهيم بود.
به گفته خطيبي، علاوه بر اين‌ها، از نظر من تا زماني كه نظام كارمزدي غلط شبكه پرداخت الكترونيك برچيده نشود، حتي اگر «پرداخت‌بان» هم ابلاغ شود، باز هم كيف پول الكترونيكي شكل نمي‌گيرد. چون در نظام كارمزدي جاري، بانك‌ها پول كارمزد مي‌دهند اما در كيف پول، مشتري‌نهايي يا فروشنده بايد كارمزد را پرداخت كنند. تا زماني كه لذت دريافت كارمزد در خدمات شاپركي و تهديد منافع PSPها در صورت عملياتي شدن كيف‌پول وجود دارد، مانع تراشي نيز وجود دارد.
او همچنين از تماميت خواهي بازيگران اين اكوسيستم كه مانع از شكل‌گيري اين صنعت شده اند، سخن گفت و افزود: شركت‌داري بانك‌ها و بانك مركزي عوامل موثري هستند كه به استارت‌آپ‌ها و فعالين مستقل اين حوزه، اجازه رشد نمي‌دهند. اين‌ها بايد عقب‌نشيني كنند و اجازه دهند اپراتورهاي كيف‌پول الكترونيكي، وارد عرصه ارائه خدمات شوند. در هر حال اميدوارم كه قانون‌گذاران، اجراي خدمات كيف پول محور را به بال شاپرك، گره نزنند و شرايط را براي توسعه و رشد كيف‌پول الكترونيكي به عنوان تنها راهكار حل بهينه معضل پول خرد، فراهم كنند.
علمي*م.ش* 2017