بي انصاف هنوز كه همسرت هستم، پس جيران صدام كن …
درباره سينماي مرحوم علي حاتمي قلم فرسايي بسياري شده است . رويكرد اين شاعر بي بديل سينماي ملي ما از زواياي گوناگون و ابعاد مختلف مورد تحليل منتقدان و مخاطبان و كارشناسان و البته تاريخدانان قرار گرفته است.
اين قلم ناتوان است، از گشودن پنجره‌اي نو نسبت به آثار علي حاتمي، سينماگري كه گرچه در ميان ما نيست، اما آثارش همچنان زنده و شكوفاست و در مواجه نسل هاي جديد با اين آثار زواياي جديدي از نگاه تاريخ انديشانه و به شدت فرهنگ‌نگارانه او كشف مي‌شود.
اما آنچه در اين يادداشت مختصر به آن اشاره خواهد شد «مكتب تبريز و فرهنگ آذربايجاني در آثار علي حاتمي» است.
مسلما بسياري از فيلم سازان ايراني موضع و نگاهي نسبت به فرهنگ ترك‌هاي ايران داشتند. اين نگرش گاهي تحقير آميز و گاهي يك انعكاس فرهنگي سطحي از زبان و رسم و رسوم و سنن اين خطه از ميهن بوده است.
مرحوم يداله صمدي در زمره فيلم سازاني قرار مي گيرد كه در اغلب آثار خود با اشاره مستقيم ريشه فرهنگي خود را در قالب قصه هاي محلي روايت كرده است .
در اوايل سينماي علي حاتمي با اثري ماندگار به نام ستارخان مواجهيم كه در زمانه خود در شرايطي كه جامعه ايراني در يك فضاي بسته فرهنگي با تمركز بر تمدن باستاني، فرهنگ هاي بومي و قومي و محلي را تخطئه مي ساخت؛ ستارخان هويتي جديد از فرهنگ آذربايجاني را در سطح ملي زنده كرد.
ستارخانِ مرحوم حاتمي كه در سال هاي 1350 در كوچه پس كوچه هاي تبريز، با حضور بازيگران درجه يك سينماي ايران ساخته شد، اهميت تاريخ و نقش آذربايجان را در تحولات سياسي و اجتماعي و فرهنگي كشور، برغم محدوديت‌هاي سيستمي آن روزگار، زنده كرد. حاتمي در ستارخان غير از روايت حماسه شخصيت اصلي فيلم، كساني را از دل تاريخ مشروطه آذربايجان معرفي كرد كه در آن روزگار مهجور مانده بودند.
شخصيت‌هاي تاريخي نظير «حيدر خان عمو اوغلي» و «علي مسيو»، كه نقش عمده اي در تاريخ مشروطه آذربايجان ايفا كرده بودند. فيلم ستارخان حاتمي از 13 اسفند ماه 1351 در 10 تالار سينماي تهران اكران عمومي شد اما با مخالفت هاي نمايندگان مجلس ملي روبرو شد. در نشست غير علني مجلس شوراي ملي در تاريخ 15 اسفند 1351 بيانيه اي از سوي شماري از نمايندگان خوانده و امضا شد و سر انجام در روز 17 اسفند پروانه نمايش فيلم لغو و ستارخان توسط كميته امور سينمايي وزارت فرهنگ و هنر شاهنشاهي توقيف شد .
توجه به آذربايجان در سينماي حاتمي به ستار خان ختم نشد او همچنان كه عاشق فرهنگ و معماري و سنت هاي دوران قاجار بود؛ فرهنگ بومي و قومي را در كنار فرهنگ ايراني، به نوعي نظم بخش سبك زندگي دوران قاجار مي دانست.
حاتمي اوج اين درخشش تاريخي و فرهنگي را در سكانس بي نظيري از سريال هزار دستان به تصوير مي كشد. به طوري كه لهجه و زبان در اين سكانس ابزار تحقير و تمسخر نيست بلكه روح و نماد يك اصالت زيباي قومي است.
جيران زن وفادار ترك زبان در واپسين ديدار خود با همسرش ابوالفتح صحاف مشروطه خواه ، گفت و گوي دلنشيني را رقم مي زنند.
بازي درخشان مينو ابريشمي و همراهي بياد ماندني علي نصيريان با لهجه تركي در اين سكانس نمودي از روابط زن و شوهري در فرهنگ آذربايجاني است كه در پس زمينه خود ارزش هايي نظير اهميت تاريخي زن در فرهنگ آذربايجان، خانواده، غيرت و وفاداري و ميهن پرستي را هنرمندانه به همراه دارد.
اين سكانس درخشان در كنار همه آثار سينمايي و تلويزيوني با قصد روايت فرهنگ فولكلور آذربايجاني، به تنهايي بر كفه ترازو سنگيني مي كند و همچنان ماندگار است:
«من طالب شفاي كاملم نه عاجل، و شفاي كامل در اين عصر به عمر من نمي رسد.» علي حاتمي/هزاردستان
روحش شاد و يادش مانا
6132/518
تبريز - ايرنا - پايگاه خبري هم نوا در يادداشتي به قلم علي خيرخواه با عنوان «آذربايجان در سينماي علي حاتمي» به بررسي نقش تاريخ و فرهنگ آذربايجان در فيلم هاي علي حاتمي پرداخته است.
