به گزارش روز جمعه خبرنگار گروه علمی ایرنا، جرقه ساخت چیزی شبیه رایانه در قرن 16میلادی توسط دانشمند فرانسوی به نام پاسكال زده شد و سرانجام نخستین رایانه در سال 1947 به نام ENIAC در دانشگاه پنسیلوانیا طراحی شد. اما برای دانستن اینكه این روند در ایران چگونه طی شد، باید به سراغ «محمد عبداللهی» رفت، بهترین كسی كه می تواند درباره تاریخچه ساخت رایانه در ایران توضیحات دست اول بدهد. به این دلیل كه عبداللهی به همراه چند دانشجو و همكارانی كه در سال های انقلاب فرهنگی داشت، تصمیم گرفت اولین نمونه از رایانه را در كشور طراحی كند.
* از كنجكاوی تا طراحی
در سال های 1340-1341 صحبت از رایانه و ساخت آن، میان كسانی كه دنبال كننده اخبار تكنولوژی بودند به شدت رونق داشت. بر همین اساس، عبداللهی هم به عنوان دانشجویی كه در رشته الكترونیك درس می خواند، به آن علاقمند شد، رایانه ای كه به گفته وی، به عنوان یك غول ناشناخته دور از دسترس بود و برای نزدیك شدن به آن به فكر شناخت بیشتر این غول و كارآیی آن افتاد و همین فكر باعث شد نخستین قدم ها برای ساخت رایانه برداشته شود.
«در سال 53 دانشجوی رشته الكترونیك در شیراز بودم. واحد درسی داشتیم كه باید برای آن مطلبی ارائه می كردیم. آن زمان در دانشگاه ما (دانشگاه شیراز فعلی) یك رایانه 1130 آی بی ام بود. من از روزهای اول ورودم به دانشگاه برای كار كردن با آن رایانه داوطلب شدم و پیگیری می كردم تا ببینم در قطعاتی كه در این دستگاه وجود دارد چه می گذرد و ارتباط شان با هم چیست؟ برهمین اساس، به كار جسورانه طراحی رایانه دست زدم.»
* انگیزه كار، مشوق اصلی ساخت رایانه
عبداللهی در گفتگو با ایرنا، درباره طراحی و ساخت رایانه اظهار داشت: «من برای این رایانه همه چیز پیش بینی كردم. آن سال ها ریزپردازنده ها – Microprocessor- وارد دنیا شده بودند. من میكروپروسسور 8008 را انتخاب كردم تا بر اساس آن یك رایانه طراحی كنم. همان رایانه موضوع ارائه من در كلاس درس شد. یادم است آن روز قرار بود دانشجویان 20 دقیقه صحبت كنند، اما طراحی این رایانه آن قدر برای اساتید جالب توجه بود كه بیش از یك ساعت درباره اش صحبت كردم. استقبال از این طراحی اولیه برای من انگیزه ای شد تا قطعاتی را كه برای ساخت رایانه نیاز بود، از شركت قطعه فروشی در آمریكا خریداری كنم و اولین رایانه ام را بسازم.»
او در همین بین فارغ التحصیل شد و برای ادامه تحصیل در مقطع ارشد به دانشگاه صنعتی شریف رفت؛ «تمام قطعات را با خودم به دانشگاه جدید آوردم و با وجود اینكه رشته اصلی من در دانشگاه صنعتی شریف نرم افزار بود، اما به دلیل علاقه ای كه در من شكل گرفته بود، شروع به ساختن كامپیوتر كردم. البته به دلایلی در آن سال ساخت كامپیوتری كه مد نظرم بود، به نتیجه نرسید اما این ذهنیت در من شكل گرفت و ادامه پیدا كرد.»
مهندس عبداللهی در سال 55 فارغ التحصیل و به عنوان مدرس وارد مدرسه عالی كامپیوتر شد؛ «آن جا سخت افزار پیشرفته درس می دادم و پروژه هایی كه در این درس داشتم طراحی مدارهای الكترونیكی و دیجیتال بود. تیم دانشجویان من هفت نفره بود، پروژه آخری كه برای آنها ترتیب دادم، طراحی یك پروسسور 4 بیتی بود. آنها چیزی را كه در ذهنم بود، ساختند و به خوبی از عهده اش برآمدند.»
* انقلاب فرهنگی، فراغتی ناخواسته اما كارا
زمانی كه عبداللهی و تیمش ساخت كامپیوتر را به شكل جدی دنبال می كردند، انقلاب فرهنگی اتفاق افتاد و دانشگاه ها به تعلیق درآمدند. اما آنها از این فرصت، بهترین استفاده را كردند؛ «آن زمان به مدرسین پیشنهاد می شد كتاب ترجمه كنند، مقاله بنویسند، سخنرانی ترتیب دهند و وقت شان را به این شكل پر كنند. اما من با هشت نفر از دوستان و همكاران كه از فارغ التحصیلان مدرسه عالی كامپیوتر بودند (خانم ها زهره ملك و افسانه ایزدگشسب، آقایان محمد حسن برادران قاسمی ، محمد حسن محوری، داریوش جوان، علی سجادیان، همایون تاج بخش، و مسعود مرتضوی) تصمیم گرفتیم با توجه به وقت آزاد نسبتا زیادی كه داشتیم، یك پروسسور طراحی كنیم. در آن برهه طراحی كامپیوتر توسط من انجام شد و بعد از آن شروع به ساختن كردیم. این پروژه با بودجه شخصی و كار داوطلبانه دوستان ادامه پیدا كرد.
حاصل این كار دست جمعی شد یك پردازنده 32 بیتی به اسم «میم1». البته آن زمان هدف جدی مان ساختن كامپیوتر نبود، بیشتر می خواستیم كه كار علمی انجام دهیم، اما نهایتش به آن پردازنده رسیدیم. زمانی كه این پردازنده ساخته شد، جهاد دانشگاهی با ما مذاكره كرد و گفت من هزینه های ساخت این پردازنده را به شما پرداخت می كنم تا این پردازنده به اسم جهاد دانشگاهی ثبت شود.»
* ساخت پردازنده، نخستین قدم برای نزدیك شدن به غول كامپیوتر
اولین پردازنده ای كه این گروه ساختند به نام جهاد دانشگاهی شد اما آنها راه شان را ادامه دادند؛ «چون آن زمان افراد حقوق می گرفتند و فارغ التحصیلانی كه با ما كار می كردند هم چشم داشتی به این ماجرا نداشتند، قبول كردیم كه پردازنده به اسم جهاد شود. بعد از انقلاب فرهنگی مدرسه عالی كامپیوتر در دانشگاه شهید بهشتی ادغام شد. ما دوباره شروع كردیم به ساخت پردازنده. این بار نیز، كاملا در سطح گیت و با حداقل تعداد گیت ساخته شد. دلیل اصلی پیشرفت مان این بود كه ما باور داشتیم دانش مورد نیاز برای این كار را داریم و ساخت آن كار پیچیده ای نیست. در نهایت نیز دستگاه جدید بنام پویا – 1 را ساختیم.»
كل پردازنده ای كه آنها ساختند تعداد زیادی گیت، یك مجموعه كلید و یكسری ال ای دی بود كه خروجی ها را نمایش می داد؛ « این پردازنده یك بُرد رام Rom – داشت كه با «دیود» ساخته شده بود و برنامه هایی كه می خواستیم روی این پردازنده اجرا شود، بر اساس قرار دادن دیود ها اجرا می شد. این دستگاه صفحه نمایش جالبی نداشت اما توان ما در آن زمان همین بود و همین تلاش ها ما را به هدف مان كه ساختن كامپیوتر بود، نزدیك و نزدیك تر می كرد. در دو طرف دستگاهی كه ساخته بودیم، 12منبع تغذیه وجود داشت كه با هم لینك شده بودند تا نیاز پردازنده را تامین كنند. این پردازنده، بعدا در یكی از نمایشگاه های كامپیوتری عرضه شد و مجلات زیادی نیز به تشریح آن پرداختند.»
* باورنكردنی اما دست یافتنی
«در آن زمان هیچ كجا به این فكر نمی كردند كه كامپیوتر بسازند. دستگاه های جانبی مانند ترمینال و پرینتر وارد ایران شده بودند. حتی یكسری تكنسین نیز برای سرهم كردن این تجهیزات تربیت شده بودند، اما بعد از انقلاب تقریبا تمام آن مجموعه ها تعطیل شده بودند. ختم كلام اینكه هیچ وقت كار جدی برای اینكه دانش ساخت كامپیوتر به ما منتقل شود، انجام نشده بود. این اولین كاری بود كه در مدرسه عالی كامپیوتر انجام و پردازنده ساخته شد. زمانی كه این دستگاه ساخته و كامل شد، شروع به نصب كردن برنامه روی آن كردیم.»
مهندس عبداللهی در ادامه گفت: «اتفاقی كه رخ داد عجیب و باورنكردنی بود. اولین برنامه نوشته شده كه دستگاه ما انجام می داد، ورود دو عدد، جمع زدن و نمایش حاصلش بود. وقتی برنامه اجرا شد سر از پا نمی شناختیم. من گفتم برویم نهار بخوریم و جشن بگیریم. همه از به نتیجه رسیدن كار خوشحال بودیم. سر میز نهار یكی از همكاران به اسم «قاسمی» كه در تمام این مدت همراه ما بود و كار تست قطعات را انجام می داد، گفت «شاید باورتان نشود من تا یك ساعت پیش كه این دستگاه شروع به كار كرد به درست شدن این دستگاه باور نداشتم.» این جملات را كسی می گفت كه 18 ماه همراه ما قطعات را می ساخت و چك شان می كرد. اما او حتی پس ذهنش هم این باور را نداشت كه این پردازنده می تواند این جا با دانش و همت خودمان ساخته شود.»
* سرنوشت غریب اولین كامپیوتر طراحی شده ایرانی
عبداللهی در صحبت هایش گریزی می زند به سرنوشت غریب اولین كامپیوتری كه آن را طراحی كرد و ساخت: «زمانی كه مدرسه عالی كامپیوتر و دانشگاه شهید بهشتی با هم ادغام شدند، آن كامپیوتر به آزمایشگاه سخت افزاری دانشگاه شهید بهشتی منتقل شد و من دیگر خبری از آن نداشتم. چند سال بعد خیلی اتفاقی دیدم كه دانشجویان قطعات این كامپیوتر را برمی دارند و برای پروژه های دیگر از آن استفاده می كنند.»
این پایان غم انگیز كار آن دستگاه بود، اما به قول عبداللهی پایان كار آن ها به حساب نمی آمد: «با گروهی كه در آن سال ها داشتیم، یك شركت تاسیس و شروع كردیم به ارتقا كامپیوتری كه ساخته بودیم. در نهایت كامپیوتر متفاوتی به اسم پویا یك ساخته شد. قرار بر تولید این كامپیوتر بود اما نتوانستیم برای تولید آن مجوز بگیریم. بعد از آن یك مدل شخصی و كوچك شده به عنوان پی سی را طراحی كردیم. طرح مان را در مسابقه ای كه شورای عالی انفورماتیك برگزار كرده بود، شركت دادیم و مقام اول را به دست آوردیم.»
درست است كه تلاش های این گروه جوان كه پشتوانه مالی خاصی نداشتند برای تولید گسترده كامپیوترها خیلی به نتیجه نرسید، اما سرآغازی شد برای طراحی كامپیوترها در ایران.
عبداللهی این گفت و گو را با نمونه كامپیوترهایی كه بعد از طراحی های او و تیمش انجام شد، به پایان رساند؛ «همزمان با این اتفاق، گروهی در مركز تحقیقات مخابرات ایران، كامپیوتری طراحی كردند كه بر اساس میكرو پرسسورها بود. دانش طراحی این دستگاه به مركز تحقیقات مخابرات منتقل شد. آنها پردازنده 8080 را مهندسی معكوس كردند و بر اساس آن، كامپیوتری طراحی كردند كه 100 نمونه از آن تولید شد. هدف ساخت این كامپیوتر در مخابرات، برای جوابگویی 118 بود. بعد از آن دستگاهی برای سوئیچینگ به اسم لاله هشت ساخته شد. مدل لاله 16 هم بعد از آن آمد.»
علمی*م.ش*9294*1834
تهران- ایرنا- درست است كه نام رایانه با كشورهای توسعه یافته گره خورده است اما تلاش های گروهی از دانشجویان جوان به سرپرستی استادی برجسته، بدون پشتوانه مالی و آن هم در دوران انقلاب فرهنگی دهه 50، سرآغازی برای طراحی رایانه در ایران شد.