سیر تحول خوشنویسی، نگارگری و نقاشی پس از انقلاب اسلامی

به گزارش روز چهارشنبه ایرنا، اولین نشست دومین روز از همایش «چهل‌چراغ هنر» با حضور حمیدرضا قلیچ‌خانی با مقاله‌ای با عنوان «خوشنویسی ایران، از انقلاب تا انقلاب»، خشایار قاضی‌زاده با مقاله «سیر تحوّل نگارگری در دوران انقلاب اسلامی» و محمدكاظم حسنوند با موضوع مقاله «شكوفایی صورت و معنا در نقاشی انقلاب اسلامی ایران» به مناسبت چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، با ارائه مقالات و سخنرانی‌های علمی برگزارشد.

** ممنوعیت برخی هنرهای غربی به رشد خوشنویسی كمك كرد
حمیدرضا قلیچ‌خانی، خوشنویس و عضو كمیته اصالت‌سنجی نسخه‌های خطی كتابخانه ملی ایران، نخستین سخنران این نشست، سخنان خود را اینگونه آغاز كرد: خوشنویسی تحت تأثیر انقلاب اسلامی و قوت گرفتن باورها و سنت‌های اسلامی و ممنوعیت برخی هنرهای غربی، با استقبال بی سابقه جوانان رو برو شد و در بیست سال نخست، آموزش با محوریت انجمن خوشنویسان در تمام شهرها گسترش یافت.
وی افزود: امتحانات و صدور بیش از معمول گواهی‌نامه‌های خوشنویسی و معادل‌سازی مدارك هنری با مدارج دانشگاهی، سبب استقبال بیش از اندازه خوشنویسی و هنرهای وابسته به آن همچون تذهیب، قلم‌تراش‌سازی، كاغذسازی و مانند این‌ها شد و یك شعبه انجمن خوشنویسان به حدود سیصد شعبه در ایران و برخی از كشورهای همسایه و اروپایی رسید.
این خوشنویس و پژوهشگر در ادامه سخنان خود به پیشرفت هنر خوشنویسی در دهه‌های پس از انقلاب اشاره كرد و گفت: در بیست سال دوم پس از انقلاب، با تأسیس و گسترش رشته‌های دانشگاه مرتبط با خوشنویسی، همچون: كتابت و نگارگری، صنایع‌دستی، هنر اسلامی و پژوهش هنر در مقاطع كارشناسی و كارشناسی ارشد، رشد و توسعه چشمگیری یافت.
وی گفت: مطالعات و پژوهش‌های حوزه خوشنویسی هم كه مورد توجه دولت، دانشكده‌های هنر و انجمن خوشنویسان ایران نبود، و شاید بتوان گفت كه كاملاً مغفول مانده بود، در دو دهه اخیر در قالب‌هایی چون: تصحیح منابع دست اول، فرهنگ‌ها، پایان‌نامه‌های دانشجویی، مقالات و كتاب‌های نفیس حاوی آثار مشاهیر هنرمندان متقدم و نیز ترجمه آثار پژوهشگران غربی، سبب چند صدایی شدن پژوهش‌های این حوزه شد.
وی در ادامه سخنان خود با اشاره به تحولات بنیادینی كه پس از انقلاب اسلامی در عرصه خوشنویسی ایرانی رخ داده است، به بیان چند نمونه از آن‌ها پرداخت و گفت: از نمونه تحولات مثبتی كه در حوزه خوشنویسی ایرانی پس از انقلاب به وجود آمد، می‌توانیم به این موارد اشاره كنیم:
گرایش نستعلیق‌نویسان از سبك كلهر به سبك دیگر خوشنویسان دوره قاجار و گاه صفوی در دو دهه اخیر، بدون دخالت سیاست‌گذاری استادانی كه پیرو سبك كلهر بودند.
رشد قیمت‌ها در آثار خوشنویسی و تولید حرفه‌ای آثار موزه‌ای و نمایشگاهی و ورود گروهی از خوشنویسان به بازارهای جهانی و حراج‌های داخل و خارج از كشور از نمونه های پیشرفت های پس از انقلاب اشت

**نگارگری، بازجست مواریث قدیم با بیانی امروزی و پیامی برای فردا
خشایار قاضی‌زاده عضو هیئت علمی دانشگاه شاهد دیگر سخنران این نشست بود كه سخنان خود را با موضوع سیر تحول نگارگری در دوران انقلاب اسلامی اینگونه آغاز كرد: جریان نگارگری معاصر از دوران رضاخان پس از تشكیل مدرسه صنایع مستظرفه و سپس مدرسه صنایع قدیمه رقم می‌خورد. در دوران پهلوی دوم به دلیل تمركز بر اشاعه هنر مدرن در ایران، نگارگری در حاشیه قرار داشت، حتی نگارگرانِ شناسای آن دوران، چندان مورد تبلیغ واقع نمی‌شدند. پس از ظهور انقلاب اسلامی، استقبال گسترده‌ای از هنر در میان اقشار جوان صورت گرفت. به دلیل وقفه در شرایط انقلاب فرهنگی، تا سال 1362 و تب و تاب آغاز دفاع مقدس و علاقه‌مندی به هنر انقلابی و اجتماعی، همچنان نگارگری كم فروغ به نظر می‌رسید.
عضو هیئت علمی دانشگاه شاهد به بررسی جریان‌شناسی نگارگری ایرانی پرداخت و ادامه داد: در جریان شناسی نگارگری، سه حوزه آموزش، پژوهش و اجرای آثار هنری قابل بررسی است. امروزه دو جریان عمده در حوزه نگارگری قابل مشاهده است. جریان اول در ادامه مسیر نگارگری از دوران گذشته عمدتاً متمركز بر آموزش فنون و مهارت‌های هنری است. جریان دوم با شعار بازجست مواریث قدیم در صدد صورتبندی هنری است كه ریشه در قدیم، زبان و بیانی متناسب با امروز و پیامی برای فردا داشته باشد. جریان دوم بر این اساس در هر سه حوزه آموزش، پژوهش و تولید آثار هنری دست به فعالیت زد. در جریان شناسی نگارگری، سه حوزه آموزش، پژوهش و اجرای آثار هنری قابل بررسی است.
قاضی‌زاده در زمینه آموزش نگارگری به مقایسه این هنر در دوران پیش و پس از انقلاب اسلامی اشاره كرد و گفت: در روند آموزش نگارگری مهم ترین عامل، فراگیر شدن آموزش و رسمیت یافتن آن در قالب رشته تحصیلی در سطح آموزش عالی است. آموزش نگارگری كه قبلاً در كارگاه‌های استادان به صورت خصوصی و نیمه‌خصوصی انجام می‌شد، در سطح هنرستان‌ها به عنوان یك گرایش از قدیم مطرح بود، ولی در سطح دانشگاهی، در مقطع كارشناسی در رشته صنایع دستی در حد سه واحد همراه با تذهیب، تنها در یك نیم‌سال آموزش داده می‌شد. در رشته‌ای مانند نقاشی نیز، در قالب دو واحد اختیاری انجام می‌شد. به دلیل استقبال گسترده فراگیران، بالاخره در سال 1384 اولین ورودی رشته كتابت و نگارگری در دانشگاه شاهد، مشغول به تحصیل شدند. امروزه دانشكده‌های هنری مختلفی در مقاطع كارشناسی و كارشناسی ارشد، به جذب و تربیت دانشجو مشغولند.
وی سخنان خود را با بررسی پژوهش در حوزه نگارگری اینگونه به پایان برد: در حوزه پژوهش در ابتدا متون محدودی كه عمدتاً ترجمه آثار هنرشناسان و محققان غربی بودند، به عنوان منبع مورد استفاده قرار می‌گرفت. این متون عمدتاً به مباحث تاریخی پرداخته و كمتر به مباحث معنایی در این حوزه اشاره داشتند. از دهه هفتاد شمسی به بعد كم‌كم آثار محققان و پژوهشگران ایرانی در این زمینه تدوین و تألیف شد و در این حوزه در قالب كتاب، مقاله، و پایان نامه‌های ارشد و رساله‌های دكتری و طرح‌های پژوهشی مكتوبات قابل توجهی منتشر شد.

**هنر انقلاب اسلامی هنر پست‌مدرنیسم است
آخرین سخنران این نشست محمدكاظم حسنوند دانشیار و مدیر گروه نقاشی دانشكده هنر دانشگاه تربیت مدرس به سخنرانی خود با عنوان شكوفایی صورت و معنا در نقاشی انقلاب اسلامی ایران پرداخت و گفت: از آنجایی كه ریشه‌های انقلاب اسلامی بر جهان‌بینی اسلامی استوار بود، ارتباط بین هنر و جهان‌بینی اسلامی بیش از هر زمان دیگر شكوفا شد و توسعه پیدا كرد. معنا و محتوا در نقاشی انقلاب اسلامی به گونه‌ای طرح شده است كه هویت آن را از نقاشی دوران قبل و نقاشی مدرن غربی متمایز كرده است؛ اگرچه می توان ادعا نمود كه از این لحاظ با نقاشی پست‌مدرن همسو بوده و هم‌زمان پدید آمده است. مضمون و محتوا تا پیش از دوران مدرن همواره در هنر تمدن‌های مختلف وجود داشته و جزء لاینفك آن بوده است، اما آنچه نقاشی انقلاب اسلامی را از سایرین متمایز كرده است، نوع نگرش هنرمندان انقلابی نسبت به مسائل جامعه است. از نقطه نظر نقاشان انقلاب اسلامی، وارد كردن محتوا و تعهد دینی و اجتماعی در هنر، مهمترین ثمره بینش انقلابی به شمار می رود. اساساً آنها رسالت خویش را متعهد ساختن هنر می دانند.
این استاد دانشگاه با بررسی صورت و قالب نقاشی انقلاب اسلامی ادامه داد: نقاشان انقلاب اسلامی در اوایل پیروزی انقلاب، بسیار جستجوگر و تجربه‌گرا بودند. بسیاری از آنها در جستجوی یك قالب و صورت جدید كه قابلیت طرح معانی اسلامی و انقلابی را داشته باشد، شیوه‌های متعددی را در روند كار خود تجربه كردند. هر كدام از هنرمندان بنا به گرایش خاص خود، روش و تكنیكی را برای بیان این مضامین انتخاب كردند. بدون شك هنرمندان انقلاب اسلامی از سبك‌های گوناگون هنر مدرن به ویژه رئالیسم سوسیالیستی و نقاشی دیواری‌های انقلابی مكزیك، سمبولیسم، نمادگرایی، نوعی سبك شبه‌سوررئالیسم و اسلوب‌های نقاشی سنتی ایرانی استفاده كردند.
وی گفت: وجود خصوصیاتی متأثر از جوهره انقلاب اسلامی به ویژه بازگشت به گذشته، محتواگرایی، استفاده از اسطوره و تاریخ، التقاط‌گرایی، از آن خود كردن و فیگوراتیو بودن، پیوند عمیقی با نقاشی پست‌مدرن كه هم زمان با وقوع انقلاب اسلامی در سال 1357 در غرب به ویژه آمریكا روی داد، ایجاد كرده است؛ این ویژگی خواسته یا ناخواسته، نشان از به روز بودن سبك و شیوه‌های بكارگرفته شده از سوی نقاشان انقلاب اسلامی دارد. این خصیصه نقاشی انقلاب، ناشی از روح و ذات انقلاب اسلامی است.
وی با ارائه اسلایدِ تصاویری از نقاشی‌های دیواری با موضوعات انقلابی و شرح و تفسیر آن‌ها، به تقسیم‌بندی سه جریان اصلی نقاشی انقلاب اسلامی پرداخت و سخنان خود را اینگونه به پایان برد: به طور كلی می توان جریان‌های موجود در نقاشی انقلاب اسلامی را به سه جریان اصلی تقسیم نمود، كه عبارتند از: نقاشان حوزه هنری، نقاشان نهادهای انقلابی و نقاشان مستقل.
وی گفت: نقاشی متعهد انقلاب اسلامی هنری است پویا كه از جامعه‌ای پویا برخاسته است و بیان معنا و محتوا از دغدغه‌های اصلی هنرمندان انقلاب اسلامی است و در این راستا نقاشان انقلابی با بهره‌جویی از میراث كهن فرهنگی و هنری و به كار گرفتن عناصر هنر ایرانی اسلامی و ارائه آثارشان درصورت‌ها و قالب‌های نوین و سبك‌های جهانی در نشان‌دادن مفاهیم معنوی انقلاب اسلامی تلاش‌های فراوانی نموده اند. این نوع نقاشی قرابت بسیاری با نقاشی پست مدرن دارد كه حتی اندكی زودتر از خاستگاه اصلی خود، در ایران ظهور كرد.
نخستین نشست دومین روز همایش «چهل چراغ هنر»، با هدایت عبدالحسین لاله‌، عضو هیئت علمی و رئیس گروه چند رسانه‌ای فرهنگستان هنر، در سه حوزه تئاتر، سینما و موسیقی است با حضور ترتیب علی منتظری، حمید دهقانپور و كاوه خورابه در فرهنگستان هنر برگزار شد.
فراهنگ **9031** 1418