دهه نخست؛ هویت‌یابی سینما با طعم دفاع مقدس

به گزارش روز شنبه خبرنگار فرهنگی ایرنا، در مرور سیر فراز و فرود تحولات و تطورات سینمای انقلاب اسلامی در بازه 40 ساله و در یك تقسیم‌بندی كلان می‌توان به چهار دهه شكل‌گیری جریان سینمای ایران با نگاه بر مساله مضمون، ماهیت و محتوا به بررسی و پژوهش پرداخت.
خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران (ایرنا) به بهانه ایام برگزاری سی‌وهفتمین جشنواره فیلم فجر در چهل سالگی انقلاب در سلسله گزارش‌هایی بنا دارد تا مرور، مداقه و رصدی بر حوزه هنر هفتم در این بازه 40 ساله داشته باشد. در گزارش نخست از این سلسله گزارش‌ها به روایت روزها، هفته‌ها و ماه‌های نخست شكل‌گیری جریان سینمای جمهوری اسلامی ایران در گذار از سینمای بی‌محتوا، نازل و مبتنی بر مدار ابتذال دوران پهلوی كه از آن به عنوان دوران فیلم‌فارسی نیز یاد می‌شود اشاراتی شد.
در حقیقت بازه زمانی بیست و سوم بهمن ماه 1357 تا آغاز سال 1360 به عنوان مهم‌ترین دوران شكل‌گیری و تبیین قوانین، چارچوب‌ها و نظام تحقق سینمای مبتنی بر آرمان‌های انقلاب و ملتزم به شعائر دینی و اسلامی شناخته می‌شود؛ دورانی كه از آن به عنوان دوران «پوست‌اندازی» سینمای ایران نیز یاد می‌شود، سال‌هایی كه همیاری و تعاون بدنه فرهنگی دولت در كنار جنس و نگاه مطالبه‌گر هنرمندان از یك سو و تلاش برای زنده نگه داشتن شریان‌های هنر سینما تا شكل‌گیری جریان مستمر در تولید آثار سینمای انقلابی و اسلامی با فراز و فرودهای مختلفی همراه بود.
سال‌هایی كه در نهایت با آغاز سال 1360 ضوابط كلی تولید آثار با شكل‌گیری شورای پروانه ساخت، شورای صدور پروانه نمایش و شورای ارزشیابی و نظارت تولید آثار سینمایی سه ضلع اصلی جریان تولید در مسیر سینمای انقلاب را تشكیل می‌داد.
در گزارش پیش رو، شكل‌گیری جریان سینمای ایران را در دهه 60 مورد مداقه قرار می‌دهیم. دهه‌ای كه آن را به عنوان دهه هویت‌یابی جریان سینمای انقلاب می‌شناسند. هرچند با سختی‌ها و اختلاف نظرهایی در ماه‌های نخست، این هنر فعالیت خود را آغاز كرد اما طی یك دهه به واسطه خواست و اراده مشترك مسئولان، هنرمندان و مردم برای دوری از جریان سینمای بی‌محتوای پهلوی و تحقق سینمای آرمانی، انقلابی و اسلامی نظام جمهوری نظامی كشورمان، به درخشان‌ترین دوره از دهه‌های تولد مجدد سینما با معیار و نگرش‌های هنری و مبتنی بر جریان‌سازی‌های بنیادین فرهنگی در بطن جامعه بدل شد.

** شكل‌گیری جریان سینمای مردمی
در حقیقت آنچه بین سال‌های 1358 تا 1367 به عنوان دهه نخست عمر سینمای پس از انقلاب در كشور ما شناخته می‌شود، در سه محور ماهیت، محتوا و مضمون تفاوت‌های بنیادینی با سینمای سال‌های پیش از انقلاب به ویژه جریان سینمای دهه 50 هجری شمسی داشت. تفاوت‌هایی كه از یك سو برآمده از خواست و اراده معطوف به جریان انقلاب اسلامی بود و از سوی دیگر مهم‌ترین شرط مطالبه مخاطبان - به عنوان عاملان دوام و بقای هنر سینما - از جریان سینمایی كه متعلق به مردم در تمامی سطوح و طبقات اجتماعی باشد و بتواند تعبیر «سینمای خانوادگی» را نه در شعار كه در شكل عینی و عملی محقق سازد.
مطابق انتظار، گام‌های ابتدایی برای تولید آثار سینمایی با توجه به نخستین تجربه‌ها و آزمون و خطاهای شكل‌گیری جریان مستمر در تولید آثار سینمایی مبتنی بر قوانین جدید وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای رسیدن به سینمای انقلابی و اسلامی، آرام و آهسته برداشته شد.

** میانگین تولید ساله 33 اثر سینمایی، طی دهه 60
در حالی كه تعداد تولیدات سینمایی در سال 1358 تنها به 10 فیلم خلاصه می‌شد، در سال 1359 این آمار به 23 اثر سینمایی ارتقا پیدا كرد و در سال 1360 سینمای ایران شاهد تولید 21 اثر سینمایی بود.
با آغاز جنگ تحمیلی و تغییر شرایط حاكم بر جامعه از یك سو و تغییر الگوها و انگاره‌های فرهنگی در جامعه انقلابی و اسلامی، شاهد تحقق آرمان دیگری تحت لوای انقلاب شكوهمند كشورمان به عنوان دوران دفاع مقدس بودیم. به همین مناسبت در سال 1361 تعداد آثار تولید شده در قیاس با دو سال قبل، كمی كاهش پیدا كرد و به 16 اثر سینمایی رسید؛ اما با وجود كاهش این آمار، شاهد تولد جریان جدیدی در حوزه تولیدات سینمای كشورمان به عنوان «سینمای جنگ و دفاع مقدس» و سینمای مقاومت بودیم.
همین شكل جریان‌سازی و تأثیرگذاری هنر سینما به واسطه تقویت نگاه اتحاد و همدلی مردم ایران در مواجهه با یورش رژیم بعثی و درگیر شدن تمامی ایران به شكل مستقیم و غیرمستقیم در جنگ هشت ساله باعث شد تا این بار سینماگران با تعهد بیشتری برای بازتاب حماسه‌سازی رزمندگان انقلاب اسلامی از یك سو و تقویت بنیان‌های اتحاد و همدلی مردم به واسطه زبان هنر و هنر تاثیرگذاری مانند سینما از سوی دیگر گام بردارند. نتیجه آن شد كه 33 اثر سینمایی در سال 1362 در كشور تولید شد. این آمار افزایشی در سال 1363 نیز ادامه داشت به گونه‌ای كه در این سال 45 اثر سینمایی توسط سینماگران تولید شد و در سال‌های پیش رو این آمار با همین تعداد بدون افزایش یا كاهش چشمگیری به جریان خود ادامه داد.
به گونه‌ای كه در سال 1364 شاهد تولید 43 اثر سینمایی، در سال 1365 شاهد تولید 45 اثر سینمایی، در سال 1366 شاهد تولید 52 اثر سینمایی و در نهایت در سال 1367 شاهد تولید 47 اثر سینمایی توسط هنرمندان و سینماگران كشورمان بودیم. در حقیقت در مجموع این دهه (1358 تا 1367)، 335 فیلم در جریان حیات سینمای بعد از انقلاب اسلامی تولید شد كه نشان‌دهنده آمار تولید متوسط سالانه 33 اثر سینمایی است.
شاید از نگاه كمی، آمار 33 فیلم در طول یك سال در بازه زمانی 10 سال نخست انقلاب، آماری قابل قبول برای جریان‌سازی فرهنگی به واسطه هنر سینما به شمار نیاید؛ اما نباید از خاطر دور داشت كه در همین بازه زمانی 10 ساله، دو سال نخست آن یعنی سال‌های 1358 و 1359 به شكل توامان شاهد تولید 33 اثر سینمایی بودیم. آثاری كه هنوز نتوانسته بودند به شكلی كامل و منطبق بر قوانین و چارچوب‌های فرهنگی نظام انقلابی و اسلامی كشورمان استوار باشند.

** آسیبی كه به چشم نیامد
آسیب دیگری كه این نگاه كمی‌گرایانه با خود به همراه داشت، عدم تنوع ژانرهای تولید آثار سینمایی بود. در حقیقت گام برداشتن سینمای ایران در طی دهه نخست خود در حوزه آثار مبتنی بر جریان انقلاب، بازتاب‌دهنده داستان‌های دوران ستم‌شاهی از یك سو و در ادامه تاكید بر جریان‌سازی حماسه هشت سال دفاع مقدس بود. همین مساله تنوع ژانرها در آثار سینمایی كشورمان را طی این دهه بسیار محدود می‌كرد.
این نكته را نیز نباید فراموش كرد كه در پس روزهای پرشكوه انقلاب، مهم‌ترین مطالبه مردم تحقق آرمان‌های اسلامی و انقلابی تحت لوای نظام جمهوری اسلامی ایران بود و به فاصله بسیار كوتاهی از آن روزهای خوش با آغاز جنگ تحمیلی، میلی مضاعف میان مردم در راستای حفظ تعهد و اتحاد برای دوام انقلاب شكوهمند اسلامی به وجود آمد كه همان میل و شور و اشتیاق باعث شد تا این نگاه آسیب‌شناسانه (عدم تنوع ژانرهای سینمایی) حداقل در بین مخاطبان چندان مجالی برای بروز و ظهور پیدا نكند.
چه آنكه آمار نیز نشان می‌دهد با وجود عدم تنوع در شكل و گونه‌های سینمایی در طی همین بازه 10 ساله، شاهد افزایش حضور مخاطبان در سالن‌های سینمایی حتی در سال‌های اوج جنگ تحمیلی بودیم. تولید آثار سینمایی مبتنی بر داستان‌های انقلاب و مبارزات انقلابی از یك سو و از سوی دیگر بازتاب حماسه‌سازی رزمندگان اسلام بر پرده نقره‌ای، باعث شده بود تا مردم این بار با توجه به محقق شدن بخش اعظمی از خواسته‌هایشان، یعنی تحقق سینمای خانوادگی و سینمایی متعلق به تمام بدنه اقشار مختلف جامعه با عدم تنوع در گونه‌های سینمایی به راحتی كنار بیایند.

** تولد جشنواره فیلم فجر
دهه نخست انقلاب اسلامی در حوزه سینما در همان گام‌های ابتدایی خود شاهد تولد جشنواره بود كه نه تنها نام فجر انقلاب را با خود یدك می‌كشید كه در حقیقت به یكی از مهم‌ترین رخدادهای سینمایی كشور بدل شد. رخدادی كه به واسطه آن عموم مردم می‌توانستند داشته‌ها و آورده‌های یك ساله سینمای انقلاب را به نظاره و داوری بنشیند.
برگزاری نخستین دوره جشنواره فیلم فجر كه گام ابتدایی خود را در سال 1361 آغاز كرد باعث شد، این رویداد در سیر تطور و تحول هنر سینما بعد از انقلاب اسلامی مهم‌ترین شاخصه‌ها را برای تقویت بنیان‌های هنر هفتم در جامعه از یك سو و سیر پیشرفت كیفی آثار سینمایی از نظر محتوا، مضمون و تكنیك را پیشاروی جامعه مخاطبان ترسیم كند.

** جولان سینمای دفاع مقدس و كودك در دهه 60
دهه 60 را در جریان تولید آثار سینمایی، می‌توان به سینمای دفاع مقدس و سینمای كودك اختصاص داد. در حقیقت این دو نه تنها به عنوان ژانرهای گمشده سینمای ایران از بدو حیات آن تا دهه 60 شناخته می‌شدند، كه در بطن خود ویژگی‌های خاص این دهه را از جمله تاكید بر حفظ روحیه انقلابی در میان آحاد مردم جامعه با خود به همراه داشت. همچنین این گونه‌های سینمایی برخورد اجتماعی با پدیده تلخی مانند جنگ تحمیلی را به واسطه زبان هنر، برای مردم راحت‌تر می‌كرد.
درست به واسطه همین نگاه و نگرش مردمی بود كه نخستین سال‌های دهه 60 كه هم‌زمان با آغاز جنگ تحمیلی هشت ساله بود نه تنها در بین رزمندگان حاضر در خط مقدم جبهه كه در كوچه، محله، خیابان ها و تك‌تك شهرهای ایران می‌شد روحیه استقامت، ایثار، مقاومت و جنگاوری كه بازتاب‌دهنده عقبه رفتار انقلابی مردم تا به بار نشستن انقلاب شكوهمند اسلامی در سال 57 بود را احساس كرد.
به همین سبب سینماگران نیز با بهره‌مندی از وجود چنین شور و حسی در میان مردم، تلاش كردند تا تمركز آثار سینمایی خود را در این دو حوزه یعنی سینمایی كودك و سینمای جنگ معطوف كنند و فیلم‌هایی را تولید كنند كه بازتاب‌دهنده نگاه ملی و حماسی باشد كه از قضا برخی از پرفروش‌ترین آثار تاریخ سینمای ایران نیز در همین دهه تولید شد.
شاید از مهم‌ترین آثار تولید شده در این دهه بتوان به فیلم‌های «مرگ یزدگرد» و «باشو غریبه كوچك» به كارگردانی بهرام بیضایی؛ «اجاره نشین‌ها» و «هامون» به كارگردانی داریوش مهرجویی، «دونده» به كارگردانی امیر نادری و «مادر» به كارگردانی زنده‌یاد علی حاتمی و همچنین فیلم متفاوت و دگراندیشانه «خانه دوست كجاست؟» زنده‌یاد عباس كیارستمی اشاره كرد.
آنچنان كه گفته شد یكی دیگر از مهم‌ترین رویداد‌های سینمای دهه 60، تولد ژانر سینمایی كودك بود. ژانری كه مهم‌ترین مطالبه مخاطبان هنر و سینما از دست‌اندركاران هنر انقلاب بود و تا پیش از انقلاب و در سال های رژیم شاهنشاهی به هیچ وجه در تولیدات بدنه سینمای ایران جایی نداشت. به همین سبب بود كه می‌توان با قدرت گفت كه هر چقدر سینمای پیش از انقلاب توجهی به بدنه خانواده و طبقات مختلف حاضر در جامعه نداشت؛ سینمای انقلاب و هنرمندان آن، متعهد به تحقق مطالبات مردمی در راستای جریان‌سازی رفتار فرهنگی در جامعه بودند. برخی از مهم‌ترین آثار سینمای كودك و نوجوان در این دهه را می‌توان در قالب آثاری چون«گلنار»، «دزد عروسك‌ها»، «شهر موش‌ها» و «سفر جادویی» رصد كرد.

** اولین سیمرغ سینمای ایران، روی مترسك نشست
مطابق آنچه گفته شد جشنواره فیلم فجر در سال 1361 كار خود را آغاز كرد؛ اما در طول برگزاری دو دوره نخست طی سال‌های 1361 و 1362 آثار حاضر در این جشنواره تنها مورد قضاوت و داوری مردمی قرار می‌گرفت و این رویداد به شكل رقابتی برگزار نشد.
اما سومین دوره جشنواره فیلم فجر كه بهمن ماه 1363 برگزار شد شاهد پر كشیدن نخستین سیمرغ‌های بهترین فیلم هنرمندان حاضر در این عرصه بود. در این میان حسن محمدزاده با كارگردانی فیلم «مترسك» سیمرغ بلورین بهترین فیلم را از سومین دوره جشنواره فیلم فجر به خود اختصاص داد.
«مترسك» كه برنده نخستین سیمرغ بلورین در تاریخ جشنواره فیلم فجر به شمار می‌رود در حقیقت بازتاب‌دهنده ركن ركین جریان سینمای انقلاب است؛ یعنی سینمای خانوادگی! فیلمی با مضمون خانوادگی كه روایت‌كننده رابطه یك نوجوان با نامادریش است.

** كیارستمی و اولین سیمرغ برای «اولی‌ها»
چهارمین دوره جشنواره فیلم فجر در سال 1364 این بار شاهد دو برنده بود. دو اثری كه سیمرغ‌های دوم و سوم جشنواره فیلم فجر را برای هنرمندان خالقشان به ارمغان آوردند. زنده‌یاد عباس كیارستمی با ساخت مستند «اولی‌ها» و ابوالفضل جلیلی با اثر سینمایی به نام «بهار» كه روایت و نگاهی مبتنی بر جریان دفاع مقدس داشت. «بهار» روایت‌كننده داستان زندگی نوجوانی بود كه به دلیل آغاز جنگ تحمیلی همراه با خانواده مجبور به كوچ از جنوب كشور و منطقه بستان به سمت شمال می‌شود.
همچنین كیارستمی نیز مطابق سنت سال‌های نخست فعالیت حرفه‌ای خود در عرصه سینما كه در كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان كارش را آغاز كرده بود با مستند «اولی‌ها» در حقیقت بر روایت تجربه روز نخست حضور بچه‌ها در مدرسه استوار است.

** تولد ملاقلی ‌پور با «پرواز در شب»
هم‌زمان با برگزاری پنجمین دوره جشنواره فیلم فجر در سال 65، بار دیگر شاهد درخشش اثری از سینمای دفاع مقدس هستیم. اثری كه این بار نه تنها می‌تواند سیمرغ بلورین بهترین فیلم این دوره از جشنواره را برای كارگردان خود به ارمغان بیاورد كه در حقیقت یكی از مهم‌ترین چهره‌های سینمای انقلاب را به هنر دوستان و جامعه هنری كشور معرفی می‌كند. زنده‌یاد رسول ملاقلی‌ پور با «پرواز در شب»، قصه یكی از گردان‌های رزمندگان ارتش را كه در محاصره دشمن قرار گرفته‌اند و ارتباط آنها با قرارگاه مركزی قطع شده و برای بیرون رفتن از این محاصره دست به اقدامت متعددی می‌زنند را به روایت می‌نشیند.

** بالارفتن انتظارها و دریغ سیمرغ از هنرمندان
با برگزاری پنج سال از جشنواره فیلم فجر و گذشتن دهه 60 از نیمه، آرام آرام جامعه مخاطبان از یك سو و از سوی دیگر جامعه هنرمندان و منتقدان كه بدنه داوری این جشنواره را تشكیل می‌دادند و نگاه خود را در راستای حركت به سمت سینمای كیفی معطوف كرده بودند، در برگزاری ششمین دوره جشنواره فیلم فجر در سال 1366، اثری را برای دریافت سیمرغ بهترین فیلم معرفی نكردند اما در همین دوره، داوران از دو فیلم با اهدای جوایز به شكلی متفاوت تقدیر كردند. فیلم‌هایی كه هر دو آنها به جدول پرفروش‌ترین آثار سینمایی كشورمان راه یافتند. نخستین فیلم اثر ماندگار زنده‌یاد سیف‌الله داد با عنوان «كانی مانگا» و دومین اثر كه یكی از درخشان‌ترین آثار سینمای اجتماعی در حوزه كودك و نوجوان تاریخ سینمای ایران را تشكیل می‌دهد به «پرنده كوچك خوشبختی» از ساخته‌های پوران درخشنده اشاره می‌كند.
«كانی مانگا» داستانی بر اساس یكی از اتفاقات واقعی در جنگ تحمیلی دارد. روایت‌كننده فعالیت تعدادی از تكاوران ایرانی برای به اسارت درآوردن یكی از خلبانان عراقی است. فیلم «پرنده كوچك خوشبختی» نیز سعی می‌كند با نگاه همواره مرتبط با جریانات عاطفی و مادرانه پوران درخشنده، زندگی نوجوانی را كه به واسطه اتفاق‌های تلخ دوران كودكی، قدرت تكلم خود را از دست داده، برای مخاطب به روایت بنشیند.

** «در مسیر تندباد»؛ تطبیق بستر تاریخی با دفاع مقدس
همان تاكید داورها در برگزاری ششمین جشنواره فیلم فجر برای ارتقای سطح كیفی آثار سینمایی كافی بود تا در هفتمین دوره جشنواره فیلم فجر در سال 1367 این بار كارگردانان علاوه بر تاكید بر تولید آثار سینمایی مبتنی بر ارزش‌های انقلابی با نگرش‌های اسلامی؛ در قالب كیفی و تكنیكی كار خود نیز تغییرات عمده‌ای را به وجود آورند. به همین سبب بود كه مسعود جعفری جوزانی با فیلم «در مسیر تندباد» در هفتمین جشنواره فیلم فجر توانست اغلب جایزه‌های این دوره را از آن خود كند. او نه تنها سیمرغ بهترین فیلم جشنواره را از آن خود كرد كه توانست برای صدابرداری این اثر نیز برنده سیمرغ بلورین باشد.
نكته جالب توجه دیگر درباره فیلم «در مسیر تندباد» مضمون و محتوای متفاوت آن در سیر آثار تولید شده در دوران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی است. اثری كه این بار به شكلی كاملاً متفاوت با جریان سینمای اجتماعی، سینمایی با نگاه تاریخی را مطرح می‌كند. فیلم روایت‌كننده حضور نیروهای متفقین در ایران را در بستر روایت مد نظر قرار می‌دهد كه البته به دلیل جنگ تحمیلی در ایران و مبارزه رزمندگان با لشكر بعث و تطبیق این دو فضا، همراهی و پذیرش این اثر برای مخاطب نه تنها دشوار نبود كه شیرینی‌های مختلفی را نیز با خود به همراه داشت.

** حاتمی‌كیا با «مهاجر» آمد
سال 1368 كه هم‌زمان با برگزاری هشتمین دوره جشنواره فیلم فجر بود نیز بار دیگر شاهد توفیق بدنه سینمای دفاع مقدس بود. در این دوره یكی دیگر از ستاره‌های درخشان سینمای ایران، هنرمندی كه از هنرمندان نسل انقلاب بود به مخاطبان و جامعه سینما معرفی شد. ابراهیم حاتمی‌كیا با فیلم «مهاجر» در سال 1368 برنده بهترین فیلم هشتمین جشنواره فیلم فجر شد. «مهاجر» راوی داستان هواپیماهای بدون سرنشین است كه برای انجام عملیات‌های شناسایی، كمین و نحوه آرایش خطوط دشمن در جنگ به كار گرفته می‌شد.

** جایزه بین‌المللی سینمای ایران با طعم كمدی
و سرانجام آخرین سال از دهه شصت و برگزاری نهمین دوره جشنواره فیلم فجر، در حالی كه دو سال از پایان جنگ تحمیلی هشت ساله می‌گذشت، ایرانیان شاهد آرامش سرزمین‌شان بودند. به همین سبب اغلب آثاری كه در این دوره جشنواره شركت كردند بیشتر آثار مبتنی بر روایت‌های اجتماعی همراه با رگه‌های طنز و كمدی برای بالا بردن روحیه عمومی جامعه بود.
البته نهمین دوره جشنواره فیلم فجر به واسطه درایت هنرمندان سینماگر خود به یكی از اثرگذارترین جریان‌های سینمای ایران در دهه دوم انقلاب (دهه 70) منتج می‌شود. دورانی كه به عنوان یكی از دهه‌های درخشان سینمای كمدی ناب و كیفی ایران نیز شناخته می‌شود.
در نهمین دوره جشنواره فیلم فجر، «آپارتمان شماره 13» به تهیه‌كنندگی و كارگردانی زنده‌یاد یدالله صمدی با بازی درخشان علیرضا خمسه به بیشترین توفیق در جشنواره فیلم فجر دست پیدا می‌كند و سیمرغ بلورین بهترین فیلم و بهترین كارگردانی را برای صمدی به ارمغان می‌آورد.
همچنین «آپارتمان شماره 13» سبب می‌شود برای نخستین بار در تاریخ سینمای ایران یك فیلم كمدی به جشنواره‌های بین‌المللی راه یابد و به واسطه حضور در جشنواره جهانی پیونگ یانگ، جایزه بهترین بازیگری مرد به علیرضا خمسه اختصاص پیدا كند.
گزارش از امین خرمی
فراهنگ**9266** 1055