دستفروشی؛ عملی مجرمانه یا ابزاری برای امرار معاش

به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ رشد بی رویه بیكاری در كنار افزایش اجاره بهای مغازه ها در سال های گذشته به رواج بیش از حد دستفروشی در كلانشهرهای كشور به خصوص تهران منجر شده است. معضلی كه علاوه بر شلوغی و ایجاد ترافیك و آلودگی های صوتی سبب به هم ریختن چهره شهر و نارضایتی كسبه و مغازه داران می شود و نزاعی مستمر را میان دستفروشان و ماموران شهرداری به دنبال دارد و گاهی نیز به بروز تنش های اجتماعی می انجامد. از این رو طرح ساماندهی دستفروشان یكی از مهم ترین برنامه هایی به شمار می رود كه در دستور كار نهادهای مسوول از جمله شورای شهر، شهرداری و دولت قرار گرفته است.

پژوهشی در 1395 خورشیدی به سفارش وزارت تعاون، كار و رفاه اجتماعی به مدت 6 ماه در تمامی مناطق 22 گانه شهر تهران انجام گرفت كه برخی از نتایج مهم آن به قرار زیر است:

- نتایج این تحقیق نشان می‌دهد كه 76 درصد دستفروشان سرپرست خانوار و 64 درصد آن‌ها متأهل هستند.
- متوسط تعداد فرزندان دستفروشانی متأهل 2.3 تن است كه با میانگین این رقم در میان شهرنشینان كشور برابری می‌كند.
- 88.6 درصد دستفروشان دارای مدرك دیپلم یا كمتر از دیپلم هستند. همین رقم درباره همسران آن‌ها نیز صدق می‌كند. میانگین سرمایه لازم برای ورود به این حوزه شغلی فقط بیشتر بر 2.4 میلیون تومان است.
- بسیاری از آن‌ها ساعت ‌های متوالی در روز را برای درآمد متوسط 45 هزار تومان روزانه كار می‌كنند و به این اعتبار باوجود تلاش طاقت ‌فرسای روزانه همچنان زیر خط فقر به سر می‌برند.
- 33.5 درصد دستفروشان اعلام می‌كنند كه این نخستین شغل آنها است و 43.1 درصد به علت اجبار، تعدیل نیرو یا ورشكستگی به این شغل روی آورده ‌اند.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به منظور واكاوی بیشتر معضل دستفروشی و طرح های دولت و شهرداری برای ساماندهی و برخورد با دستفروشان با «محمد قاسمی سیانی» كارشناس برنامه ریزی شهری و عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی جهاد دانشگاهی به گفت وگو پرداخت.

***ایرنا: با توجه به نزدیك شدن نوروز و افزایش دستفروشی در معابر شهری، چه راهكارهایی برای ساماندهی این افراد وجود دارد؟
**قاسمی: لازم به ذكر است، هر چند در حال حاضر ساختار تشكیلاتی و مدیریت اجرایی برای مشاغل غیررسمی و دست فروشی به طور متمركز، منسجم و رسمی وجود ندارد اما این گونه مشاغل دارای سیستم پنهان و منسجم اجرایی و سازمانی در درون خود هستند. در حالی كه در سرتاسر جهان، گام‌هایی جدی در جهت به رسمیت شناختن مشاغل غیررسمی به عنوان تلاشی مردمی برای ایجاد شغل در شرایطی كه دولت‌ها و صاحبان سرمایه توان بهبود وضعیت اشتغال ندارند، برداشته می‌شود در كشور ما نه تنها این تلاش‌ها به فال نیك گرفته نمی‌شوند بلكه شهرداری‌ها تمامی سعی خود را در حذف آن‌ها به شیوه مختلف به كار می بندند.

در بند چهار اصل 43 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، آزادی انتخاب شغل به رسمیت شناخته می شود و اصل 46 قانون اساسی بر این موضوع تاكید می كند كه هر فرد مالك حاصل كسب و كار مشروع خویش است و فردی نمی‌تواند به عنوان مالكیت نسبت به كسب و كار خود امكان كسب و كار را از دیگری بگیرد و ماده‌ سوم نظام صنفی، واحدهای صنفی سیار را به رسمیت می‌شناسد و در ماده‌ 85 این قانون از برگزاری بازارچه‌ها و روز بازارها حمایت می شود. ماده‌ 16 قانون بهبود مستمر محیط كسب و كار و آیین‌نامه‌ اجرایی آن شهرداری‌ها را موظف می‌سازد كه در زمین های متعلق به خود و وزارت راه و شهرسازی، برپایه دستورالعمل تعیین شده اقدام به برگزاری روزبازارها و قراردادن آن در اختیار تولیدكنندگان خرد و فروشندگان كم‌سرمایه كنند. در ماده‌ 30 دستورالعمل اجرایی قانون ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی نیز همین موضوع قید شده است.

بنابراین حذف مشاغل جوابگو نیست و بایستی در ساماندهی آنها به شیوه درست و عملی اقدام كرد اما راهكاری كه به نظر می رسد ایجاد تعاونی دستفروشان است این تعاونی ها می تواند به صورت صنفی باشد و در ذیل یك مجموعه بزرگتر فعالیت كنند. البته شاید این امر با قوانین شهرداری ها در تضاد باشد چرا كه یكی از وظایف شهرداری به استناد تبصره یك از بنده 2 ماده 55 قانون شهرداری ها موضوع رفع سد معبر و مبارزه با پدیده دستفروشی به شمار می رود. به خصوص این موضوع در ایام ویژه مانند بازگشایی مدارس و نیز روزهای پایانی سال شدت می یابد. راه اندازی نمایشگاه های موضوعی و فصلی برای ارایه محصولات در این زمان های خاص می تواند مشكلات ناشی از این پدیده را كاهش دهد.

**ایرنا: با توجه به افزایش بیكاری و مشكلات اقتصادی، چقدر حذف یا ریشه كنی دست فروشان الزامی یا قابل اجرا است؟
همانگونه كه بیان شد برخوردهای حذفی یا قهری جوابگو نیست و باید به صورت ریشه ای این موضوع بررسی و سپس راهكاری برای ان ارایه شود. موضوع دست فروشی، بساط گستری و دوره گردی دارای چهار ركن اصلی است هر چند كه پدیده های دستفروشی، دوره گردی و بساط گستری و ... با یكدیگر تفاوت ماهوی دارند اما هر یك از این مشاغل در این چهار ركن مشترك هستند، این اركان عبارتند از:

دست فروش: كه بیشتر بیكار، نیازمند، فاقد مهارت كافی برای كارهای رسمی است یا برای ورود به بازار رسمی شغلی، توان ندارد.

مشتری: مردمی كه با توجه به مزیت نسبی دست فروشی یعنی ارزان بودن و سهولت دسترسی به این افراد مراجعه می كنند بنابراین سهل الوصول بودن و ارزانی جنس ملاك انتخاب قرار می گیرد.

مهیایی شرایط: آمادگی شرایط شغل دست فروشی در وهله نخست حاصل نبود عوامل بازدارنده و ممانعت كننده از یك طرف است و همچنین به دلیل سهل انگاری و كوتاهی دستگاه های متولی و همچنین عدم توان دولت یا مشاغل خصوصی در جذب و به كارگیری افراد آماده به بازار كار است.

همچنین ركن آخر مهیایی فضا به شمار می رود، این فضا شامل وجود معابر و فضاهای عمومی كه در آنجا رفت وآمد مردم زیاد است. پیاده روها، حاشیه خیابان ها، میدان ها و مترو از جمله این فضاها به شمار می رود.

بنابراین با توجه به این شرایط امكان حذف و ریشه كنی وجود ندارد، تنها برای كاهش پیامدهای آن بایستی 3 ركن مشتری، دست فروش و مهیا بودن فضا و شرایط را مدیریت و قابل برنامه ریزی و اقدام كرد.

**ایرنا: چه میزان بیكاری در برخی شهرستان های كشور به افزایش پدیده دست فروشی در كلانشهرها و به خصوص تهران می انجامد؟
**قاسمی: بدون شك كاهش زمینه های اشتغال، درصد بالای بیكاری در كشور، تحریم های بین المللی، مهاجرت از روستا به شهر و... زمینه ساز مشاغل كاذب و از جمله دستفروشی به شمار می رود. این پدیده نشانه ای از اقتصاد بیمار و ترویج دلالی، واسطه گری و حتی قاچاق كالا در كشور محسوب می شود. همانگونه كه قبلا بیان كردم رشد دستفروشی در سه سطح جمعیت دستفروشان، جمعیت مشتریان و نیز ساختار بازار قابل شناسایی است.

در سطح دستفروشان به دلیل آسان بودن داد و ستد، جابجایی راحت، استفاده از بی نظمی و گستردگی بازار و نداشتن نظارت صحیح شهر تهران امكان خوبی را برای آنها فراهم و از طرفی دیگر در سطح جمعیت مشتریان و ساختار بازار شهر تهران به علت بزرگی و جمعیت قابل توجه، مكان خوبی را برای اینگونه مشاغل مهیا كرده است بنابراین بیشتر بیكاران در شهرستان ها كه امكان فعالیت رسمی و حتی غیررسمی برای آنان وجود ندارد، بازار تهران مكان خوبی را برای آنها فراهم می كند، پس به طور قطع رشد بیكاری در شهرستان ها به رواج این نوع مشاغل در تهران می انجامد.

تغییر سبك زندگی، گسترش فرهنگ مصرف گرایی، افزایش گرفتاری ها و مشكلات اقتصادی به خصوص در طبقات آسیب پذیر جامعه، مردم را برای خرید از اینگونه مشاغل تشویق می كند و همچنین توزیع نامتوازن فعالیت ها و خدمات در شهر تهران، فقدان بازارها و بازارچه های محله ای و... امكان فروش را برای دستفروشان بیشتر فراهم می آورد.

**ایرنا: پژوهش های نشان داده است كه در سراسر دنیا نه تنها دستفروشی تهدیدی برای جامعه به حساب نمی آید بلكه با ساماندهی مناسب دولت، تبدیل به راهی برای افزایش توریست و كمك به بهبود وضع اقتصادی كشور نیز هست. درباره فرصت ها و تهدیدهای دستفروشی در ایران چه برنامه ها و كارهایی صورت گرفته است؟
** قاسمی: این مقوله به نوع نگاه به این مشاغل بستگی دارد، اگر نگاه سلبی باشد، این مشاغل را تهدیدی برای شهر بیان می كند اما نگرش ایجابی و ترحم آمیز، حضور این مشاغل را فرصتی برای شهروندان و حتی فروشندگان می داند. حضور این نوع كسب و كارها در فضاهای شهری، سبب سرزندگی و حضور پذیری در فضاهای عمومی می شود كه از پیامدهای مطلوب این پدیده شهری به شمار می رود، این سرزندگی به خصوص در ایام نزدیك به نوروز در تمام شهر مشاهده می شود و بسیاری از فضاها كه در دیگر روزهای سال دارای جنب و جوش نیست در این مناسبت ها شلوغ می شوند. از طرف دیگر دستفروشان به دلیل اینكه هزینه های مربوط به اجاره ملك، عوارض و مالیات را پرداخت نمی كنند، كالای خود را با قیمتی پایین تر از مغازه ها به فروش می رسانند كه این امر موجب استقبال سطح متوسط جامعه از این فعالیت می شود.

البته پدیده دست فروشی، تهدیدها و آسیب هایی را چون ایجاد سد معبر، اختلال در رفت و آمد عابران در پیاده روها، عرضه محصولات با كیفیت پایین، ایجاد زمینه های بروز تكدی گری، كیف قاپی، جیب زنی و قاچاق مواد مخدر و زشت كردن سیمای فضاهای شهری را متوجه جامعه می سازد كه نمی توان آنها را انكار كرد كه بسیاری از اینها قابل كنترل و مدیریت هستند. بیشتر مشاغل در كنار فرصت ها، تهدیدهایی را نیز به وجود می آورند. در تمامی پدیده هایی چون فرهنگ آپارتمان نشینی، اینترنت و شبكه های مجازی، چالش هایی نیز وجود دارد كه باید ضمن فرهنگ سازی از عوارض آن كاست.

**ایرنا: در سال های گذشته شاهد جمعیت زیاد دست فروشان و همچنین نوبت گیری و ایجاد محل های شخصی توسط اینگونه افراد در مراكز شهر هستیم، با توجه به اینكه برخی از این مناطق، مكان های تاریخی و توریستی به شمار می روند، آیا سازوكاری برای تعیین مكان فعالیت دست فروشان وجود دارد؟
**قاسمی: این وظیفه دستگاه های مرتبط با اینگونه مشاغل به خصوص شهرداری است تا با شناسایی دقیق موقعیت ها و مكان های فعالیتی دستفروشان و شناسایی منطقه های رها شده و مناسب، اینگونه مشاغل را به این مكان ها هدایت كنند. در حال حاضر در زیر گذر چهارراه ولیعصر خود شهرداری به صورت ماهانه مشاغلی را ساماندهی كرده است كه این امر می تواند به دیگر نواحی از جمله كاربری ها و زمین های رها شده و حاشیه فضاهای سبز تسری یابد.

در نهایت متولیان دولتی و شهرداری باید راهكاری برای ساماندهی دستفروشان طراحی كنند تا هم معاش زندگی و اقتصاد زندگی آن ها اداره شود و هم آسیب ها و آزارهایی كه به شهر و شهروندان وارد می سازد، كنترل و كاهش یابد. از این رو با نزدیك شدن به ایام نوروز و افزایش كسب و كارهای خیابانی یكی از مهم ترین تصمیم های كلیدی دولتمردان و مسوولان شهری باید ساماندهی سریع تر این گروه از مشاغل آزاد باشد كه بیشتر بدون بیمه و با مشقت های زیاد به ارتزاق خانواده هایشان می پردازند.

پژوهشم**9280**2059**9131