زبان، ابزار حفظ و توسعه میراث ملموس و ناملموس - طاهره رضایی*

روز بیست و یكم فوریه مصادف با دوم اسفند از سوی سازمان علمی فرهنگی ملل متحد (UNESCO) به عنوان روز جهانی زبان مادری نامگذاری شده‌ است، نامگذاری این روز در كنفرانس عمومی یونسكو در سال 1999 به منظور كمك به ترویج تنوع زبانی و فرهنگی انجام شد.
اما زبان مادری چیست؟ به نخستین زبانی كه یك فرد می ‌آموزد، بدان سخن می ‌گوید، می‌اندیشد ودر واقع هویت او را می ‌سازد زبان مادری گفته می‌ شود. یادگیری زبان مادری از پیش از تولد آغاز می‌شود و تا پایان زندگی با انسان همراه است.
زبان مادری تنها ابزار برقراری ارتباط نیست بلكه گنجینه ‌ای‌ برای ساخت هویت منحصر به فرد و منتقل‌كننده پیشینه تاریخی و فرهنگی آن جامعه ا‌ست.اسكات ناب–كانگاس (1981) در تعریف زبان مادری آن را به پوست انسان و زبان بیگانه را به شلوار جین تشبیه می‌ كند.
شلوار جین در ابتدا برایمان تنگ و نآشنا است و بعد از مدتی پوشیدن در آن احساس راحتی می ‌كنیم اما هرگز نمی‌ تواند جای پوستمان را بگیرد.او زبان بیگانه را همچون لباسی می داند كه می توانیم آن را بپوشیم و یا با لباس نو دیگری تعویض كنیم اما لباس تنها پوشش سطحی ست و قابل قیاس با پوست ما نیست. او در ادامه دور شدن از زبان مادری را به كندن پوست از بدن تشبیه می كند.

**فاجعه ای به نام مرگ زبان
زبان به مثابه موجود زنده‌ای ست كه متولد می ‌شود، رشد می ‌كند به بالندگی و شكوفایی می ‌رسد و در نهایت اگر جامعه زبانی علاقه ‌ای به استفاده از آن نداشته باشد می ‌میرد.
از آن جایی كه بیشتر زبان‌های رایج درجهان بدون صورت نوشتاری‌اند و تنها به صورت شفاهی از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌ شوند با مرگ هر گویش ‌ور، آن زبان گامی به سوی نیستی بر می‌ دارد و نه تنها زبان بلكه هر آنچه زبان حامل آن است، از جمله شعر، ادبیات شفاهی، مثل‌ها، روایات، دانش بومی، سنت‌ها، باور‌ها، آیین‌ها ودر یك كلام، میراث فرهنگی ناملموس متعلق به آن جامعه زبانیو فرصت‌ها، سنت‌ها، ویژگی‌ های منحصر به فرد تفكر و بیان از بین می‌روند.
چگونه یك زبان می ‌میرد؟ زمانی كه نسل قبل علاقه‌ ای به انتقال زبان به نسل بعد ندارد انتقال بین نسلی رخ نمی‌ دهد و كودكان تمایلی به آموختن زبان مادری ندارند.
از میان رفتن زیستگاه‌های طبیعی، كوچ كردن یا كوچاندن اقوام به حاشیه‌ شهرهای بزرگ ازدیگر عواملی‌ست كه زبان‌های مادری را تهدید می‌ كند.
در چند دهه گذشته بسیاری از قبایل در دنیا به این شكل زبان‌‌شان را از دست داده‌اند. جنگ‌ و مهاجرت هم از دیگر دلایل فراموش شدن بعضی از زبان‌ها است.
بنا به گزارش یونسكو حداقل43درصد از6000 زبان رایج در دنیا در معرض خطر هستند. تعداد اندكی از این زبان‌ها در سیستم آموزشی و حوزه‌های عمومی جای دارند و كمتر از صد زبان در دنیای دیجیتال كاربرد دارند. هر دو هفته یك زبان می‌ میرد و به همراه آن میراث فرهنگی و فكری آن نیز از بین می ‌رود.
چرا یك زبان می‌ میرد؟ مرگ یك زبان عملی نیست كه یك شبه رخ دهد. روندی‌ است كه آرام آرام در جامعه زبانی رشد می‌كند.
به مرور پایه‌های اعتبار زبان را متزلزل می‌ كند و سرانجام آن بنای آباد ویران می‌ شود و روزی خواهد رسید كه با مرگ آخرین گویش ‌ور باید سوگوار گنجینه هویت منحصر به فرد آن جامعه‌ی زبانی بود.
یك زبان به این دلیل می‌ میرد كه گویش ‌وران انگیزه‌ای برای كاربرد آن زبان ندارند و زبان رسمی از وجهه بالایی برخوردار است.
40 درصد از جمعیت جهان دسترسی به آموزش و پرورش را به زبان مادری خود ندارند. كودك خردسالی كه در یك جمع عمومی جرائت سخن گفتن به زبان مادریش رانداشته باشد، تحقیرخواهد شد او كه تبدیل به موجود آسیب‌ دیده ‌شده‌ از به كاربردن زبان مادری پرهیز خواهد كرد و هنگامی كه نقش والد را می ‌پذیرد از آمورش آن به كودكانش امتناع خواهد كرد.

**چشم انداز تهدید زبانی در هرمزگان
هرمزگان سرزمین بقایای زبانی ‌ست وگونه‌های متفاوتی در این سرزمین پراكنده‌اند. بندری در مركز استان رواج دارد، شاید بتوان گفت وخیم‌ ترین وضعیت را در بین گونه‌های زبانی رایج در استان دارد چرا كه به دلیل موقعیت این شهر، تنوع قومی و زبانی و جایگاه قدرتمند زبان رسمی، این گونه‌ی زبانی با بیشترین تهدید در مقابل زبان زبرین روبرو ست.
گونه‌های اچمی و عربی در غرب استان، اشمی در شمال، كرشی در مركز، بلوچی و بشاگردی درشرق رواج دارند. كمزاری و خلوصی كه دامنه نفوذ آن‌ها تنها یك و دو آبادی‌ ست و به لحاظ تعداد گویش‌ ور با بیشترین تهدید روبرو هستند.
در این میان زبان كمزاری به شماره 15، گویش كرشی به شماره1340 و زبان خلوصی به شماره1344 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند. اما این اقدامات كافی نیست.
با وضعیت موجود گونه‌های زبانی استان، پاسداری از این مهمترین جلوه میراث فرهنگی بشری زمانی میسر می‌شود كه منابع انسانی و مالی به جا هزینه گردد و این گنجینه زنده بشری به شیوه علمی مورد بررسی قرار گیرد. امر خطیری كه متاسفانه تا امروز در این استان مغفول مانده است.
در حالی كه در بند دو ماده ٩٨ ـ قانون برنامه پنج ‌ساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران (1400ـ ١٣٩٦) سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری موظف شده به منظور حفظ و صیانت از میراث فرهنگی اقدام لازم را با همكاری و هماهنگی سایر دستگاههای اجرائی ذیربط به منظور شناسایی، مستند سازی، حفاظت و مرمت و معرفی میراث فرهنگی ) اعم از ملموس و ناملموس (در حوزه فرهنگ و تمدن ایرانی و ثبت در فهرست میراث جهانی را طبق بودجه سنواتی به عمل آورد.
از سوی دیگر طرح عظیم اطلس ملی زبانی ایران كه مهمترین دغدغه پژوهشكده زبان‌ شناسی، كتیبه و متون است و در بسیاری از استان‌ها كه از تنوع زبانی استان هرمزگان برخوردار نیستند به جد در حال اجراست از دیگر مواردی‌ ست كه در این استان گرد فراموشی بر آن نشسته ‌است.
شعار روز جهانی زبان مادری در سال 2019 اهمیت زبان بومی برای ایجاد و گسترش صلح و آشتی است. شاید بتوان استان هرمزگان را نمونه تجسم یافته این شعار دانست چرا كه در هر گوشه این خاك، زبانی فاخر در حال طنازیست و هرمزگان همچون طاووسی زیبا و الوان به جلوه گری می‌ پردازد و یكایك ما در قبال حفظ این تنوع زبانی و فرهنگی مسوولیم.
برای حفظ یك زبان چه باید كرد؟ بر خلاف تصور عام دو زبانگی را می‌ توان نوعی تغذیه ذهنی برای رشد هوشمندی انسان دانست. دوزبانگی با قدرت خلاقیت، تحلیل و تفسیر كودكان ارتباط مستقیم دارد. دوزبانگی باعث رشد ذهنی و انعطاف در تفكر می‌شود.
نجات یك زبان عملی فردینیست همت و تلاش جمعی می‌ طلبد. در وهله نخست ایجاد خودباوری در بین اهالی زبان و تشویق نسل والد به آموزش زبان مادری به نسل بعد، رسانه‌های ارتباط جمعی می‌ توانند در این زمینه نقش مهمی ایفا كنند و دولت موظف به برنامه ‌ریزی برای به ثمر رسیدن این تلاش‌هاست.
حداقل برای تحقق اصل پانزده قانون اساسی كه در آن استفاده از زبان‌های محلی و قومی در مطبوعات و رسانه‌های گروهی و تدریس ادبیات آن‌ها در مدارس، در كنار زبان فارسی آزاد اعلام شده‌ است.
از سوی دیگر در كنوانسیون 2003 كه در سازمان علمی فرهنگی ملل متحد به منظور پاسداشت میراث فرهنگی ناملموس تصویب شد، زبان به عنوان یكی از مظاهر میراث ناملموس شناخته شده است كه بوسیله آن سایر مواریث فرهنگی ناملموس منتقل می شوند. پس سازمان میراث فرهنگی نقش بسیار مهمی در حفظ، ثبت و ضبط این مهمترین گنجینه هویتی بر عهده دارد.
و سخن آخر، اینجا سخن از مهمترین و بنیادی ترین میراث ناملموس یعنی زبان است. چراكه با مرگ زبان هر قومی سایر جلوه‌های میراث فرهنگی مفهومی نخواهد داشت.
آنجا كه یونسكو از زبان به عنوان محملی برای انتقال میراث ناملموس سخن می‌گوید بدین معناست كه با مردن یك زبان جامعه بشری منبع عظیم زبان شناسی، مردم شناسی و جامعه شناسی را از دست خواهد داد و فرهنگ بدون زبان منتقل نخواهد شد.
ما در عصری زندگی می‌ كنیم كه ارتباطات بین فرهنگ‌ها در عالی‌ترین درجه تاریخ بشریت قراردارند. هویت‌ جوامع هیچ‌گاه ایستا نبوده‌ تا همچون نمونه‌های ویترینی در موزه‌ها حفظ و نگهداری شوند. امروز بیاندیشیم پیش از آن كه نسل بی ‌هویت فردا سوگوار نبود برنامه‌ ریزی ما باشد. همین امروز و در سالی كه از سوی یونسكو به عنوان سال زبان‌های بومی نامگذاری شده ‌است.
-----------------------------------------------------------------------------
**طاهره رضایی، زبان ‌شناس