مستند شرقی، ایزوتسویی به روایتِ همه است

به گزارش روز سه شنبه خبرنگار گروه دانشگاه ایرنا، این جمله بخشی از اظهارات مسعود طاهری پرتره ای كارگردان مستند شرقی است .
مستند شرقی پرتره ای از زندگی و حیات توشیهیكو ایزوتسو اسلام شناس و قرآن پژوه نامور ژاپنی است. در این مستند از خلال گفت و گو با دوستان، شاگردان، علاقه مندان و محققان آثار او با ابعاد تازه و ناگفته ای از حیات ایزوتسو مواجه می شویم.

كارگردان با سفر به نقاط مختلف دنیا و اخذ مصاحبه با افراد متنوع، پازل و منظومه بسیار گرانبها و پرزحمتی را گرد آورده است كه تنها كمتر از دو درصد آن در مستند به نمایش در می آید. در مستند شرقی مخاطب با سیر حیات فكری این زبان شناس، اسلام شناسی، شرق شناس و قرآن پژوه از كودكی تا لحظه مرگ و حتی پس از مرگ همراه می شود. متوجه می شود كه او عربی را در محضر دو استاد عرب خود در ژاپن آموخته است. با ایزوتسو در دوران زیستش در ایران و تدریس و تحقیقش در انجمن حكمت و فلسفه و دوستی نزدیك با استاد مهدی محقق و سید حسین نصر همراه می شود، فیلم های نایاب و نامنتشره ای از او را برای نخستین بار می بیند، از اتفاقات و شرایط او در هنگامه رخداد انقلاب و بازگشت تا حدودی قهرآمیز به ژاپن، علی الخصوص در نسبت با سید حسین نصر مطلع می شود، از شرایط سخت معیشتی پس از رجعت به ژاپن خبردار می شود و با آگاهی از آخرین جمله اش مبنی بر اینكه «می روم كمی بخوابم» و تابلویی با حكّ عنوان «هیچ» روی میزی در خانه‌اش، به تامل فرو می رود. گویی در سالهای آخر عمر بعد از دعوت دوباره ای از او برای بازگشت به ایران، می گوید دیگر نمی توانم معشوقه ام(یعنی ایران) را ببنیم.

میوه مستند تامل بر سیر حیات ایزوتسویی است كه گویا در ایران بیشتر از وطن خود شناخته شده است. هر چند كه البته در ایران هم بیشترِ آشنایی با او مبتنی بر آثار انگلیسی و نه ژاپنی است. منظومه و پرتره ای كه بی شك برای خوانندگان آثار ایزوتسو در ایران كه او را خصوصا با دو كتاب قرآن پژوهانه مشهورش «خدا و انسان در قرآن» و «مفاهیم اخلاقی در قرآن» می شناسند، جذاب خواهد بود. البته شاید اگر مستند كمی از اصرار بر فرمی كه به بیان كارگردانش آكادمیك گونه است، فاصله می گرفت و سینمایی تر می شد، برای بیننده خاص جذاب تر و برای بیننده عام اشتیاق آور تر می شود. گرچه به قول طاهری، شرقی برای مخاطب «خاص الخاص» ساخته شده است!

**گزارش اكران در دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات
مستند «شرقی» در روز یكشنبه 13 اسفند، در سالن علامه طباطبایی دانشكده علوم پایه دانشگاه آزاد(واحد علوم تحقیقات) به اكران در آمد و اصحاب فرهنگ، فلسفه، قرآن شناسی و الهیات به تماشای آن نشستند.

كارگردان فیلم در ابتدای سخنان خود پس از اكران، ضمن تشكر از حضار بابت تماشای فیلم گفت: «شرقی فیلمی است كه تولد یك فیلسوف را نشان می دهد. او در این سیر ابتدا یك زبان شناس می شود، سپس یك اسلام شناس و نهایتا تبدیل به یك فیلسوف می شود. فیلسوفی كه مهمترین دوره زیست فكری اش حضور در ایران و پژوهش و نگارش در فلسفه‌های شرقی است. برخی در ژاپن به دنبال اسلام زدایی از شخصیت ایزوتسو در ژاپن نوعی هستند و به دنبال این هستند كه عنوان كنند ایزوتسو هیچ ربطی به اسلام ندارد و علایق زبان شناسانه او بوده كه او را به اسلام مربوط می كند. در حالی كه اصلا اینگونه نیست.»

طاهری افزود: «ایزوتسو یك نیمه پنهان دارد كه ایرانی ها از آن مطلع نیستند. یك نیمه پنهان دیگر هم دارد كه ژاپنی ها از آن مطلع نیستند. یكی از اساتید دانشگاه مك گیل كه ایزوتسو دوره ای از عمر علمی خود را در آنجا به سر برده است، به خود من می گفت كه ما از هر دو نامطلعیم.»

كارگردان مستند شرقی ادامه داد: « به جرئت می گویم كه تا پیش از این مستند هیچ تصویری از ایزوتسو موجود نبوده است. با جستجویی كه اخیرا در آرشیو شبكه NHK مشخص شده هیچ تصویری از ایزوتسو در آن آرشیو موجود نیست. یافتن اتفاقی تصاویری از او در آرشیوهای ایران چیزی شبیه معجزه بود.»

طاهری ادامه داد: « قرار است در دانشگاه مك گیل در سال 2021 یك كنفرانس بزرگی درباره ایزوتسو برگزار شود و این مستند یك از بخشهای محوری آن كنفرانس خواهد بود. همچنین قرار است اكران هایی در دانشگاه ادینبرای اسكاتلند، هوسو، سن شو و ریوكوكوی ژاپن و بنیاد توحید لندن برگزار شود و مذاكرات برای هماهنگی‌ها برای برگزاری اكران در مركز اسماعیلیه و سواس لندن و دانشگاه آكسفورد در جریان است» او اضافه كرد: «لازم به ذكر است كه مستند شرقی با معیارهای آكادمیك و نه معیارهای سینمایی و مستندسازی متعارف ساخته شده است. این مستند توسط برخی سینمایی ها نادیده گرفته شده است، ولی خوشحالم كه توسط آكادمسین ها در حال ترویج و توصیه است»

سید حسین نصر به من گفت همیشه امیدوارم كه به ایران برگردم!
او افزود: «دو موضوع بود كه در حین مراحل تولید مستند، من را ناراحت كرد. اول اینكه دكتر مهرداد عباسی كه از مشاورین پروژه است به من پیشنهاد مصاحبه با اندرو ریپین را داد. در حین هماهنگی ها با او جهت مصاحبه تأخیر زیادی رخ داد، كه در همان زمان متوجه شدم این قرآن شناس برجسته معاصر فوت كرد و این برای من بسیار ناراحت كننده شد. مورد دوم مربوط به سید حسین نصر است. من سال 94 به ایشان پیشنهاد مصاحبه دادم، در سال 95 جواب این پیشنهاد آمد و در سال 96 موفق به این مصاحبه نه به دست خودم، بلكه با كمك و زحمت یك دوست این مصاحبه انجام شد. بعد از ضبط مصاحبه نصر خواهان تماشای مستند شد كه من درخواستنش را اجابت كردم. پس از مشاهده مستند به من گفت كه هر چه در فیلم هست حقیقت محض است،
البته چه بسا محدودیت زمانی مانع از گفتن برخی موارد دیگر شده باشد. در آنجا بود كه ایشان به من گفت: هر روز كه از خواب برمی خیزم به خود می گویم آیا می شود كه نگاهم دوباره به كوههای زیبای البرز بیفتد یا خیر؟ همیشه امیدوارم كه به ایران برگردم.» طاهری گفت: من مرید نصر نیستم اما به نظر من این موضوع خیلی بد است. بر قشر آكادمیك ما فرض و تكلیف است كه با فشار به نهادهای مربوطه این محدودیت را نسبت به این شخصیت كه یكی از اندیشمندان اسلامی مطرح معاصر و بین المللی دنیاست، رفع كنند.»

خالق مستند شرقی در پاسخ پرسشی از حضار گفت: «من در این مستند نخواسته ام كه ایزوتسو را بزرگ كنم. حتی برخی به نقدهای پایانی كه به او در این مستند می شود را هم اشكال گرفتند. جایی كه از نقص ارتباط اندیشه های او نسبت با سیاست همراه با نقد یاد می شود.» طاهری گفت: «این فیلم روایتی موزاییكی و از منظر افراد مختلف است. من خودم در اینجا عقب رفته ام، به گونه ای كه اغلبِ حرفهای بیان شده در مستند حرف من نیست. این مستند نزدیك به 140 ساعت راش دارد كه رساندن آن به دو ساعت از سخت ترین كارها بود. بله، اگر روایت داستان خطی و از پیش طراحی شده بود، مستند وجهه سینمایی بیشتری داشت. اما قرار است این فیلم آكادمیك پسند باشد. پس روایت مستند شرقی از ایزوتسو، روایتِ همه است. روایتی كه سرد، خنثی، غیرجانبدارانه و پدیدارشناسانه است. این روند را در مستند هانری كُربن كه قصد دارم آن را نیز تولید كنم، پی خواهم گرفت.
او در بخش دیگری در پاسخ به سوالات حضار گفت: « نزدیك به هشتاد درصد ساختار مستند از پیش طراحی شده بوده است و نزدیك به بیست درصد در حین پروژه شكل گرفته است. ساخت مستند شرقی نزدیك به چهارسال طول كشیده است و تنها در یك بُعد، ماحصل نزدیك به سیصد چهارصد ساعت مشاوره و صحبت من با دوستم آقای ذكی پور و بقیه دوستانم به عنوان مشاور پروژه بوده است.

طاهری در قسمت پایانی سخنانش هم در پاسخ به سوالی مبنی بر برخوردن به ناقدان و مخالفان ایزوتسو در طی مراحل تحقیق و تهیه پروژه گفت: « آنچه من در طی این مراحل تحقیق به آن برخورده ام، مخالفت جدی شخصیتی چون فردید با ایزوتسو بوده است.
دیگر مخالف جدی كسی دیگری را نمی توانم ذكر كنم. یكی از علل آن این است كه ایزوتسو در هیچ كدام از آثارش به طور علنی و جدلی به نقد اسلام نپرداخته است. این می تواند ناشی از روحیه غیرصریح گو و غیرستیزه جوی ژاپنی او هم باشد كه در میان مردم ژاپن به وفور وجود دارد. سخنان و ادعاهای برخی را مبنی بر نقد ایزوتسو بر برخی شخصیت های بزرگ انقلاب را هم به جد رد می كنم. چرا كه بررسی دقیق آن مصادیق از جانب من، گواه بر مواردی مختصر و غیر رادیكال بوده است. به پژوهشگران نیز توصیه می كنم كه اگر خواهان مطالعه بی روتوش تر ایزوتسو هستند به كتاب «قرآن خواندن» او مراجعه كنند. این كتاب به زبان ژاپنی و برای مخاطب ژاپنی جهت آشنایی با قرآن است و ویراستاران و محققان مثل برخی كتابهای دیگر او برخی خطاهایش را اصلاح نكرده اند.»
**9222**1601**