سیدجمال اسدآبادی از پیشگامان اندیشه تجدد در جهان اسلام بود

به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ سده سیزدهم هجری، امواج تغییر ساحت های ذهنی و عینی، حیات بشر را متاثر كرده بود، از یك طرف جهان غرب با اتكا به پیشرفت های علمی و فنی و تحت رهبری طبقه نوپای بورژوازی، گسترش مرزهای نفوذ خود در جهان را دنبال می كرد و به همین علت دست اندازی های استعماری خود را در سرزمین های شرقی و اسلامی آغاز كرده بود و از طرفی دیگر، كشورهای شرقی و اسلامی اسیر بی خبری و ركود و انحطاطی گسترده بودند و روز به روز حیات مادی و فكری آنها دگرگون تر می شد. این رویارویی تاریخی باعث شد تا جهان شرق و كشورهای اسلامی به تامل در خود بنگرند و بارقه هایی از خودآگاهی نسبت به واماندگی خود و برتری و سلطه استعمار در آنها ایجاد شود؛ اندیشه هایی كه به وسیله افرادی مصلح و نواندیش به وجود آمد كه یكی از مهمترین آنها سیدجمال الدین اسدآبادی بود.

وی شخصیتی جامع و زندگی پرحادثه ای داشت كه در تمام عمر در جهت ارتقای وضعیت مسلمانان گام برداشت. سیدجمال كه پرورده فرهنگ مسلمانی بود با سفر به كشورهای مختلف اسلامی و اروپایی به تفاوت عمیق میان وضعیت جهان شرق و غرب آگاهی پی برد و با اندیشه ها و مكاتب عصر خود آشنایی پیدا كرد.

مهاجرت و سفرهای سید جمال باعث شد تا در «احوال ملل سابقه و دول لاحقه و سبب صعود و نزول و باعث طلوع و افول آنها» تامل كند تا مگر «درد اصلی شرق» و درمان آن را بداند. وی به فراست دریافت كه مهمترین مشكل جهان اسلام، خطر استعمار به ویژه انگلیس است و مهمترین راه مبارزه با این مهم، دعوت مسلمانان به اتحاد و وحدت كلمه دانست. از این رو بر این اعتقاد بود كه اگر ملت های مسلمان بخواهند خود را از بدبختی و استعمارزدگی رها كنند، باید به «اتحاد اسلامی» روی بیاورند.

با توجه به چنین دیدگاهی، سیدجمال تمام نیرو و نبوغ خود را در مسیر بیداری و آگاهی مسلمانان به كار بست و فارغ از تعلق های معمول و بدون انتساب خود به سرزمین و ملتی خاص به كشورهای مختلف سفر كرد و از انواع روش ها و تلاش ها برای رسیدن به هدف خود سود برد تا «رستاخیزی هم در اندیشه مسلمانان و هم در نظامات زندگی آنها به وجود آورد.»

سیدجمال الدین اسدآبادی وجدان بیدار عصر بی خبری مسلمانان بود كه هدف و آرمانی بزرگ همچون اتحاد اسلام را در سر می پروراند و برای تحقق آنها بی صبرانه و پایدار به هر تلاشی دست می زد.

سرانجام سیدجمال الدین نیز در عثمانی درگذشت. هرچند در تعدادی از منابع تاریخی آمده كه او را در آنجا مسموم كرده اند. پیكر سیدجمال در گورستان «شیخلر مزارلقی» در استانبول به خاك سپرده شد.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت بزرگداشت این شخصیت تاثیرگذار در جهان اسلام با «مجید حاج بابایی» عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه اراك به گفت وگو پرداخته است.

-متن گفت وگو با ایرنا را در ادامه می خوانیم.
**ایرنا: چه ارزیابی از شخصیت سیدجمال الدین اسدآبادی به عنوان یكی از افرادی كه دغدغه دین و پیشرفت جوامع اسلامی داشت، دارید؟
***حاج بابایی: اگر بخواهیم تقسیم بندی از تیپ كنشگرهای سیاسی و متفكران ارایه بدهیم باید به 2 دسته اشاره كنیم؛ دسته نخست آرمانگریان و دیگری عملگرایان بودند. به نظر می رسد كه سید جمال الدین اسدآبادی در دسته عملگرایان جای می گیرد؛ یعنی افرادی كه بیشتر معطوف به نتیجه عمل خود بودند و به آن فكر می كردند و تمایل داشتند كه برنامه یا نتیجه ای كه دارند در درون جامعه ای كه در آن فعالیت می كنند، به نتیجه ای مطلوب و مورد قبول برسد.

**ایرنا: با توجه به چنین ویژگی شخصیتی كه سیدجمال الدین داشت به چه دلیل به سراغ آموزه های اتحاد اسلام رفت؟
***حاج بابایی: وی را باید جزو آن شخصیت هایی دانست كه اگر به سراغ آموزه هایی مانند اتحاد اسلام می رود، بدین دلیل است كه بیشتر یك نوع نگاه عملگرایانه دارد. به این معنی كه سیدجمال فكر می كرد در جامعه ای كه مسلمان هستند و اكثریت آن را افرادی تشكیل می دهند كه به دین باورمند هستند، لاجرم می بایست برای اینكه این مفاهیم و این اندیشه ها جایگاهی پیدا كند و باعث رشد و ترقی آن جامعه شود. بنابراین متناسب با فرهنگ دینی آن جامعه پیش رفت، همان فرهنگ دینی كه خود سیدجمال نیز با آنها درگیر بود و به آن اعتقاد داشت. به همین دلیل نیز سیدجمال به سراغ آموزه های دینی می رود تا مفاهیم مدرن را از درون آنها استخراج كند و برای آن جامعه به عنوان یك برنامه ارایه دهد.

**ایرنا: تاثیر اندیشه سیدجمالدین اسدآبادی بر شكل گیری گفتمان پرسش انتقادی از سنت بومی باهدف دستیابی به ترقی وتجدد درجهان اسلام چگونه بود؟
***حاج بابایی: در واقع، سید جمال از پیشگامان اندیشه تجدد در جهان اسلام محسوب می شود كه بسیاری از افراد مانند محمد عبده و افرادی دیگر كه از شاگردان او بودند به نقش مؤثر و اساسی وی در شكل گیری نگاه انتقادی به سنت و به مواریث سنتی به جای مانده از گذشته جوامع اسلامی اشاره دارند. سیدجمال الدین فردی بود كه بسیاری از رفتارهای اجتماعی را نقد می كرد. او با توجه به حضور در جوامع پیشرفته و آگاهی كه از رشد و ‌پیشرفت آنها داشت به عنوان یكی از طلیعه داران این نوع گفتمان سازی در جهان اسلام به شمار می آید؛ یعنی همان گفتمان پرسش انتقادی ازسنت بومی با هدف دستیابی به ترقی و تجدد در جهان اسلام. از این رو با توجه به اینكه سیدجمال قلمرو وسیعی از مصر تا هند، افغانستان، ایران و كل جهان اسلام را درنوردید، می بایست اثرگذاری بالایی داشته باشد كه این اثرگذاری هم قابل مشاهده و مشهود است.

**ایرنا: با توجه به چنین جایگاهی كه سیدجمال الدین اسدآبادی داشت، چه افرادی از او تاثیر پذیرفتند؟
***حاج بابایی: بیشتر افرادی كه از سید جمال تأثیر پذیرفتند از نخبگان بودند. البته به اقتضای زمان. بیشتر نخبگانی مانند شیخ احمد روحی، محمد عبده و دیگران. همچنین برخی از حاكمان مانند عبدالمجید خلیفه عثمانی نیز از او تاثیر پذیرفته اند. ناصرالدین شاه قاجار نیز طی سفری كه به فرنگ داشت با سیدجمال ملاقات كرد كه در این دیدار تحت تاثیر او قرار گرفت اما بعد از اینكه سیدجمال به ایران آمد، اندیشه هایش به نحوی بود كه ناصرالدین شاه نمی توانست با او هماهنگ باشد و همین امر نیز باعث شد تا مورد عنایت چندانی قرار نگیرد و از ایران برود.

**ایرنا: در پژوهش های مختلف نسب ایرانی و افغانستانی برای سیدجمال الدین در نظر گرفته شده است. به نظر شما او را باید ایرانی یا افغانستانی دانست؟
***حاج بابایی: در واقع همین ابهامی كه در اسعدآباد افغانستان و اسدآباد همدان وجود دارد، این خود بازگو كننده شخصیت سید جمال است كه نمی خواهد تعلقی به یك سرزمین خاص داشته باشد. افغانه بودن سیدجمال مبتنی بر نوشته ها و گفته های خود او است اما محمد عبده از شاگردان وی در مورد این موضوع بیان می دارد كه سید جمال قصد داشته تا بتواند تأثیرگذار باشد چراكه بیشترجهان اسلام سنی بودند، وگرنه سیدجمال ایرانی بوده و ‌فارسی را به لهجه ایرانی صحبت می كرده است كه این مهم خود بازگو كننده چهره سیدجمال اسدآبادی دارد كه تمایل داشت خودش را به عنوان یك چهره ای فراتر از مرزهای جهان اسلام بداند و قصد داشت بیشتر در قلمرو جهان اسلام فعالیت كند تا اینگونه نگاه جامع و كاملی داشته است.

پژوهشم9370**2002**9131