«هان اي دل عبرت‌بين از ديده نظر كن هان/ ايوان مدائن را آينه عبرت دان». نهصد سال پيش كه خاقاني با عبور از بغداد و مدائن اين شعر را سرود خيال نمي‌كرد در عصر حاضر چيزي از طاق كسري باقي نمانده باشد تا آينه عبرت ديگران باشد.
تاريخ چند هزارساله ايران پر است از فراز و نشيب. از فتح و غرور و شادي تا شكست و غم و تحقير. يادگارهاي باقي مانده از سال‌هاي دور، از درياي سياه تا چين پراكنده‌اند و بسياري در آستانه ويراني. ناگفته پيداست بسياري از آثار تمدن ايراني در سال‌هاي گذشته و سده‌هاي پيشين به دلايل مختلف از جنگ زلزله گرفته تا بي‌توجهي و دشمني نيست و نابود شده‌اند. آنهايي هم كه باقي مانده‌اند اغلب اوضاع خوبي ندارند.
آثار تاريخي‌اي كه امروز در مرزهاي كشورند به دلايل مختلف با آسيب‌هاي ريز و درشتي دست و پنجه نرم مي‌كنند. سر‌آمد بناهاي تاريخي ايران و نماد تاريخ ايراني يعني تخت جمشيد دچار مشكلات متعدد است. از نبود بودجه و زيرساخت‌هاي لازم جهت حضور گردشگران گرفته تا مشكلات فرونشست و كاهش آب‌هاي زير‌زميني. آثار تاريخي ايران و متعلق به حكومت‌هاي نخستين ايراني در همدان و كرمانشاه، شيراز، خوزستان و سيستان وضع خوبي ندارند. در ميان گزارش‌هاي پراكنده از روند تخريب بناهاي تاريخي در داخل كشور، حالا خبر رسيده طاق كسري يا ايوان مدائن در آستانه ويراني است. بنايي متعلق به عصر ساسانيان و روزهاي تلخ اشغال كشور به دست مهاجمان خارجي.
**عراق از ايران كمك خواست
در سفر «عبدالامير الحمداني» – وزير فرهنگ و گردشگري عراق – در 22 بهمن امسال و ديداري كوتاه با علي‌اصغر مونسان، معاون رييس‌جمهور و رييس سازمان ميراث فرهنگي، صنايع‌دستي و گردشگري، او علاوه بر مطرح كردن پيشنهادهايي براي توسعه همكاري‌هاي دو كشور در بخش گردشگري و ميراث فرهنگي، نگهداري آثار باستاني را مهمترين چالش اين كشور دانسته و از ايران درخواست كرده بود تا «در اين زمينه با توجه به مفاد آخرين تفاهمنامه دو كشور به عراق كمك كند.»، همچنين تاكيد كرده بود: «طاق كسري (ايوان مدائن) از جمله آثار باستاني عراق است كه به خاطر اقدامات مرمتي گذشته و از طرفي كهنسالي به نگهداري و ترميم نياز دارد.»
گويا عراقي‌ها از وضعيت اين بناي تاريخي كه سال‌ها به واسطه جنگ و قبل و بعد از آن تقريبا به حال خود رها شده بود، خبر داشتند كه چنين درخواستي را از مسوولان ميراثي كشور داشتند، چون 24 روز بعد، يعني 16 اسفند، «كاظم الشمري» – نماينده ائتلاف ملي عراق – از مقامات ارشد اين كشور خواست هرچه سريع‌تر فكري به حال نجات اثر باستاني «ايوان مدائن» كنند.
او با انتشار تصاويري كه نشان مي‌داد بخش‌هايي از اين اثر باستاني و جهاني از اين اثر باستاني اخيرا فروريخته، از رييس‌جمهور، نخست‌وزير و وزير فرهنگ و سازمان يونسكو خواست براي نجات و ترميم آن سريعا اقدام كنند. در مقابلِ قول و قرارهاي مونسان به عراقي‌ها براي كمك به حفاظت از اين بناي تاريخي به صورت خاص، محمد‌حسن طالبيان معاون ميراث فرهنگي سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري در گفت‌وگو با ايسنا مي‌گويد: هر چند اين بناي تاريخي نيازمند مرمت و توجه است، اما متأسفانه توجه چنداني در طول سال‌هاي گذشته به آن نشده است.
او ادامه مي‌دهد: با توجه به اينكه چنين محوطه‌هايي، ميراث جهاني بشريت محسوب شده و ارزش زيادي دارند، بايد همه كشورها براي مرمت آنها كمك كنند. مسلما ايران نيز به عنوان كشور همسايه كه در همه مسائل عراق با آنها همكاري دارد، براساس صحبتي كه رييس سازمان ميراث فرهنگي پيش از اين با مسوولان عراقي داشته، آمادگي خود را براي همكاري (مانند مرمت ايوان مدائن) اعلام مي‌كند.
**همسايه‌هاي خوبي براي هم نبوديم
اسماعيل يغمايي از اساتيد باستان‌شناسي ايران است. او سال‌ها در سازمان ميراث فرهنگي چه قبل و چه بعد از انقلاب كار كرده و در نقاط مختلف ايران كاوش‌هاي باستان‌شناسي داشته است. او در سال‌هاي گذشته با چاپ كتاب خاطرات خود به نام «گيسوان هزارساله» اسمش را بر سر زبان‌ها انداخته است. او در مورد وضعيت طاق كسري و بحران تخريب اين اثر تاريخي به «جهان صنعت» مي‌گويد: «ما چند ماه مانده به انقلاب قرار بود به دياله عراق برويم و در آنجا كاووش داشته باشيم. بعد از انقلاب برنامه‌ها به هم ريخت. در زمان شاه هم صدام با حكومت ايران خوب نبود و نتوانستيم وضعيت ايوان مدائن را پيگيري كنيم. ما هيچ‌وقت همسايه‌هاي خوبي براي هم نبوديم. از طرف ديگر گويي خودمان نيز با تاريخ‌مان مشكل داريم. انگار كه سياست سازمان ميراث فرهنگي نه حفظ آثار كه تخريب آن است»!
او با اشاره به اين نكته كه عراق اين اثر تاريخي را ثبت ملي نكرده است ادامه مي‌دهد: «دولت عراق اين اثر تاريخي را ثبت ملي نكرده است. ما در پروسه‌هاي اينچنيني فقط باج داده‌ايم. هرچند همه چيز گردن عراقي‌ها نيست. مشكل خود ما هستيم. در شوش چه اتفاقي افتاده است؟ جريان زيرگذر را فراموش كرديد؟ تخريب آثار تاريخي يك يا دو مورد نيست. با همه اين بي‌خيالي‌ها انتظار داريم عراق براي حفظ آثار تاريخي ما قدمي بردارد؟» يغمايي با اشاره به وضعيت طاق كسري مي‌گويد: «وضعيت پيچيده‌اي نيست. فقط و فقط نياز به بودجه دارد. طاق كسري به جز حفاري مختصري كه ايتاليايي‌ها در آنجا انجام داده‌اند، پيگيري خاصي نشده است. براي مرمت آنجا هزار كار مي‌شود انجام داد اگر انگيزه‌اي باشد. مي‌شود ديوار زد، مرمت كرد و … ايتاليايي‌ها برج پيزا را با آن وضعيت صاف كردند و ديگر طاق كسري مساله‌اي نيست. باز هم تكرار مي‌كنم كه مشكل اصلي خود ما هستيم و بايد نگاه به آثار تاريخي در كشور تغيير كند».
**تاريخ احداث بنا
گمان درباره سال ساخت بنا يكي از مشكلات اساسي در مورد آن است زيرا هرگونه گمانه‌زني و تفسير در مورد اين عمارت رابطه مستقيم با سال ساخت آن دارد. ديدگاه‌ها از تعلق بنا به شاپور يكم (241–224 ميلادي) تا دوره‌اي جديدتر يعني دوره خسرو يكم (انوشيروان) (578–531 ميلادي) متفاوت است.
نخستين بار حمزه اصفهاني دركتاب ياقوت به نقل از ترجمه وقايع پهلوي ابن آل موقاف گفته كه ايوان مدائن توسط شاپور اول پادشاه ساساني ساخته شده‌است. اين تاريخ، توسط ارنست هرتسفلد ترجيح داده شده است. گرچه خود حمزه اصفهاني، ديدگاه ديگري را مورد قبول دارد و مي‌گويد به نقل از يك راهب زرتشتي (Omaydb.Asuhast) ايوان به دستور خسرو پرويز دوم (628–590 ميلادي) ساخته شده است. در منابع ديگر انوشيروان به عنوان بنيانگذار بنا ناميده شده است. اين ديدگاه در سال‌هاي اخير و به خاطر قابل فهم و ساده بودن آن مورد توجه قرار گرفته است. در ياقوت اما آمده كه ساخت بنا، كار چندين پادشاه بوده است.
اين بنا نه براي نمايش مهندسي، بلكه به منظور نمايش عظمت ساخته شده، تا نشانگر قدرت و ثروت باشد. سفيران ملت‌هاي ديگر را حيران سازد و به دولت‌هاي دست‌نشانده سركش اخطار كند كه اين سلسله، قدرت درهم‌شكستن هر مبارزه‌اي را دارد.
ارزيابي اين اثر تاريخي از روي نماي آن، يعني از روي وضع كنوني آن، تا حدي نابجاست. چون اين ويرانه جز يكي از چهار جبهه‌اي نبوده كه حياط بزرگ مركزي را احاطه مي‌كرد، جز واحدي در يك فضاي محصور نبوده است. ايوان، آن چنان‌كه اينك مي‌بينيم تنها يك شكاف حيرت‌انگيز نبود. در اصل آن را يك پرده سنگين زر‌بافت مي‌پوشاند كه ارتفاع زياد و فضاي نقش‌هاي متنوع آن گوياي ثروت فراوان بود.
ايوان بزرگ و عظيم از 25 متر عرض و 50 متر طول با يك عمق دروني است و ارتفاع طاق به 37 متر مي‌رسد. با بررسي بيشتر و نزديك‌تر بنا درمي‌يابيم كه هيچ مقصود خاصي در بناي آن به عمل نيامده است كه بخواهند طاق نماهاي جبهه را با سوراخ بسيار بزرگ دهنه طاق و با ديوارهاي جبهه منطبق سازند و متوجه مي‌شويم كه آن ديوار فقط يك نماست و طاق نماهاي كوري است كه هيچ ساختماني در عقب ندارد. جزئيات آنها هم مانند مجموع آن معيوب است. اين طاق نماهاي كور جنب آن دهانه بزرگ يك دفعه محو مي‌شود و آن واحدها به خودي خود نيز كامل نيست، بلكه به طور ناقص آنها را به عمل آورده‌اند.
در انتهاي خارجي آنها ديوار در محلي كه طاق نماهاي طبقه پايين‌تر به طور ناقص مانده است. در سه طبقه ساخته شده و مابين آنها يك محور عمودي مشترك وجود ندارد كه البته فقط در معماري‌هاي تزئيني امري لازم است. به نظر، بنا، يك جبهه به سبك يوناني است و معمار آن مي‌خواسته است بناي يك تئاتر رومي يا يك سپتي زونيوم را تقليد كند.
**تاريخ تخريب
معروفِ مورخان است كه ابوايوب المورياني در سال 146قمري (763م) به خليفه منصور عباسي پيشنهاد كرد طاق كسري (يا ايوان خسرو) را ويران كند و مصالح آن را براي بناي بغداد به‌كار برند. منصور با خالد برمكي (وزير ايراني‌اش) مشورت كرد. خالد به جد خليفه را از تخريب اين ايوان معظم برحذر داشت و گفت چنين كاري مخارج گزافي خواهد داشت. خليفه از مخالفت او برآشفت و گفت: «مخالفت تو براي جانبداري از ايرانيان است.» خليفه به تخريب طاق كسري فرمان داد. مخارج اين كار بر خليفه‌گران آمد و به فكر افتاد از ادامه تخريب منصرف شود.
دوباره به خالد رجوع كرد و نظرش را پرسيد. خالد گفت: بهتر است خليفه كار ناتمام تخريب طاق كسري را به پايان برد وگرنه آيندگان خواهند گفت اعراب از خراب‌كردن بنايي كه ايرانيان برپا كرده بودند، عاجز ماندند. خليفه از ادامه تخريب منصرف شد. اين روايت در كتب تاريخي فراواني آمده است. مسعودي در مروج‌الذهب نوشته است: «هارون‌الرشيد مصمم شد ايوان [كسري] را خراب كنند و نظر يحيي [برمكي] را كه محبوس بود خواست. يحيي نيز با اينكه مورد بي‌مهري هارون بود به هارون همان جوابي را داد كه خالد به منصور داده بود.»
در تجارب‌السلف آمده‌است: «اين ابوايوب المورياني كه سبب تحريك منصور براي تخريب ايوان خسرو شد، مردي بود خسيس و جهد داشت مال فراواني جمع كند تا خود را به منصور نزديك سازد. مورياني سيصدهزار درم از منصور براي عمران مزرعه‌اي در اهواز دريافت كرد ولي عمارتي نكرد. دشمنان از اين ماجرا منصور را واقف ساختند و خليفه شخصا به تحقيق پرداخت و چون معلوم شد كه مورياني خيانت كرده خليفه امر داد تا او و تمامي اقارب او را كشتند و اموال او را برداشتند».
**بنايي ريشه‌دوانده در تاريخ
طاق‌كسري هم مي‌تواند نماد شكوه پادشاهان ساساني باشد و هم نماد شكست ايرانيان از دشمن خارجي. بنايي كه از زمان ساخته شدن تا امروز هم در تاريخ ما تاثير‌گذار بوده و هم در وجوه ديگر زندگي ايرانيان. يكي از مهمترين آنها ادبيات است. همان‌طور كه در اول نوشته اشاره شد، نام ايوان مدائن در شعر معروف خاقاني امروز تبديل به ضرب‌المثل ايراني‌ها شده است. علاوه بر خاقاني، خيام و ملك‌الشعراي بهار و انوري نيز در اشعار خود از اين اثر تاريخي نام برده‌اند.
ملك‌الشعراي بهار با اشاره به اين اثر تاريخي سروده است:
عرصه ايوان كسري آشيان بوم شد
ديرگاهي كشور از امن و امان محروم شد
تا پس از چندي برون شد يزدگرد شهريار هم مر او را بخت بد، با تازيان انداخت كار
انوري نيز در شعر خود از طاق كسري نام برده و سروده:
از آسمانه ايوان كسري اندر قدر
ترا رفيع‌ترست آستانه درگاه
زمان نيابد جز در عدم ترا بدگوي
زمين ندارد جز در شكم ترا بدخواه
خيام نيز با اشاره به عظمت طاق كسري گفته است:
آن قصر كه با چرخ هميزد پهلو
بر درگه آن شهان نهادندي رو
ديديم كه بر كنگره‌اش فاخته‌اي
بنشسته همي گفت كه كوكوكوكو
پيگيري وضعيت اين اثر تاريخي علاوه بر كمك به حفظ هويت تاريخي دو كشور مي‌تواند رابطه دو ملت را نيز بهبود بخشد. مسائل فرهنگي و تاريخي فرصتي است براي همكاري‌هاي دوستانه بدون توجه به مشكلات سياسي روز.
منبع: روزنامه جهان صنعت؛ 1397،12،19
گروه اطلاع رساني**2059**2002
تهران- ايرنا- در ميان گزارش‌هاي پراكنده از روند تخريب بناهاي تاريخي در داخل كشور، حالا خبر رسيده طاق كسري يا ايوان مدائن در آستانه ويراني است. بنايي متعلق به عصر ساسانيان و روزهاي تلخ اشغال كشور به دست مهاجمان خارجي.
