همه خوب می دانیم كه فردوسی كه بود و با سرایش بزرگترین كتاب اشعار حماسی به زبان پارسی چه خدمتی به ایران و ایرانیان كرد و شاید علت اقبال و رغبت ایرانیان به بازدید از آرامگاه این شاعر شهیر به عنوان دومین جاذبه فرهنگی، تاریخی و هنری كلانشهر مشهد نیز از همین روست.
اشعار فردوسی نه تنها در ایران بلكه در بسیاری از دانشگاههای شناخته شده دنیا مانند دانشگاه كمبریج انگلستان و دیگر دانشگاههای اروپایی و آمریكایی مطالعه و تحقیقات و پژوهشهایی در رابطه با آنها انجام شده است.
توس این شهر نام آشنا و قدیمی، آرامگاه شاعر پرآوازه ایران را در خود جای داده است. این آرامگاه در باغی با صفا و زیبا به وسعت 6 و نیم هكتار در 20 كیلومتری شمال شرقی مشهد در مسیری منشعب از جاده مشهد به قوچان قرار دارد.
در میان جمع كثیری از مشتاقان زیارت حضرت امام علی بن موسی الرضا (ع) كه جهت ارادت و صفای قلب به خراسان رضوی مشرف می شوند كمتر كسی را می توان یافت كه از آرامگاه حكیم ابولقاسم فردوسی و مجموعه های دیدنی اطراف آن همچون موزه فردوسی و سنگهای تراش خورده هفت خوان رستم، بنای هارونیه، ارگ توس، آرامگاه غزالی و مسجد و مدرسه تاریخی متعلق به قرن پنجم هجری دیدن نكند.
* آرامگاهی مملو از هنر و حماسه
آرامگاه حكیم ابوالقاسم فردوسی شاعر بزرگ ایران زمین پیوند دهنده هنر معماری با حماسه سرایی است. خشت خشت بنای این آرامگاه یادآور حماسه، عظمت و استواری شاهنامه و فردوسی است و غنای شاهنامه را تداعی می كند.
اندیشه ساخت آرامگاه برای فردوسی به سال 1305 خورشیدی باز می گردد كه جمعی از فضلا، اندیشمندان و ایران دوستان تصمیم گرفتند همزمان با كنگره بزرگداشت هزاره فردوسی كه قرار بود در سال 1313 برگزار شود آرامگاهی در خور شان این شاعر نامدار بسازند.
* طرحهای گوناگون بنای آرامگاه فردوسی
در سال 1305 خورشیدی به پیشنهاد انجمن آثار ملی ایران مقرر شد همزمان با برگزاری كنگره هزاره فردوسی، بنای آرامگاه این حكیم فرزانه در توس به شیوه ای باشكوه و درخور ساخته و رونمایی شود.
طرح اولیه بنا از سوی مهندس كریم طاهرزاده بهزاد تهیه شد كه گفته می شود از فعالان انقلاب مشروطه و ظاهرا نخستین فرد ایرانی بوده كه به صورت آكادمیك در رشته معماری در آلمان تحصیل كرده است.
مسئول روابط عمومی و امور فرهنگی پایگاه میراث فرهنگی و گردشگری توس در این خصوص گفت: نخستین كار در ساخت بنای آرامگاه، پیدا كردن محل دقیق دفن فردوسی بود كه بر اساس اسناد تاریخی از جمله كتاب 'چهار مقاله' نظامی عروضی در سال 540 هجری قمری و نیز با تحقیقات محلی مزار وی در باغ شخصی او در سال 1306 شمسی پیدا شد.
علی خدادادی افزود: این طرح تا حدودی شبیه به آرامگاه حافظ در شیراز بود با سكویی برای نصب مجسمه عظیم شاعر بر روی آن و سازه ای ساده و گنبدی كه بر روی پایه هایی جای می گرفت.
وی ادامه داد: طرح مرحوم طاهرزاده پذیرفته و عملیات ساخت طرح آغاز شد اما با اجرای سكوی اولیه، عملیات متوقف شد كه علت آن نیز اعتراض برخی به مطلوب نبودن این طرح عنوان شده است.
مسئول روابط عمومی و امور فرهنگی پایگاه میراث فرهنگی و گردشگری توس گفت: پس از آن با اعمال نفوذ تیمورتاش، طراحی بنای آرامگاه فردوسی به 'آندره گدار' فرانسوی واگذار شد كه طرح وی بنایی هرمی شكل شبیه اهرام مصر بر روی سكوی ساخته شده پیشین بود.
خدادادی افزود: طرح 'گدار' گرچه بر روی همان سكوی ساخته شده توسط طاهرزاده نصب شده بود اما این طرح هم به دلیل عدم تناسب با سنت معماری و تاریخ ایران، مورد اعتراض اصحاب فرهنگ قرار گرفت و از سوی دیگر پس از ساخت هرم، سقف آن شكست و به همین دلایل، كار متوقف شد.
* بنای كنونی آرامگاه
معاون میراث فرهنگی اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی هم گفت: با شكست طرح 'گدار'، متولیان انجمن آثار ملی ایران دوباره از مهندس طاهرزاده بهزاد خواستند طرحی نو برای ساخت این بنا ارائه دهد.
مرجان اكبری افزود: طرح جدید مرحوم طاهرزاده بهزاد شبیه بنای كنونی بود اما از وی خواسته شد آن را به مقبره كوروش در پاسارگاد شبیه تر سازد و در نهایت در سال 1312 خورشیدی طرح نهایی به تصویب رسید و اجرای آن به حسین لرزاده معمار واگذار شد اما وی بدون رعایت محاسبات مهندسی، بنا را ساخت و سال بعد در 20 مهر 1313 این بنا به شكل رسمی با حضور جمعی از بزرگان علم و ادب جهان افتتاح شد.
وی با بیان اینكه در این مرحله نیز مهندس طاهرزاده بهزاد مسئول طراحی بنای آرامگاه فردوسی بود ادامه داد: بنابر اطلاعات موجود، مرحوم حسین لرزاده یك مهندس یا معمار به معنای آكادمیك آن نبود بلكه به دلیل استعداد خود در این زمینه به صورت تجربی آموخته هایی داشت و در زمان طراحی و ساخت بیمارستان امام رضا (ع) در مشهد نیز مسئولیت امور بنایی را زیر نظر طاهرزاده بهزاد بر عهده داشت.
معاون میراث فرهنگی اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی گفت: فقدان تخصص علمی مرحوم لرزاده سبب شد كه در زمان ساخت بنای آرامگاه فردوسی به ملاحظات ظریف و پیچیده و اصول مهندسی و مكانیك خاك توجهی نشود حال آنكه در دشت توس به دلیل همجواری با كشف رود و وجود آبهای زیرسطحی این ملاحظات باید بیشتر مورد توجه قرار می گرفت.
اكبری افزود: رعایت نكردن این موارد باعث شد بنای آرامگاه فردوسی كه سازه ای بسیار سنگین و فاقد هرگونه پی سازی متناسب با حجم و وزن آن بود در مدت اندكی پس از اتمام ساخت، دچار نشست و شكستگی در بخشهای مختلف شود به گونه ای كه در طول 30 سال پس از آن بارها نیازمند تعمیر و مرمت اساسی شد.
وی اظهار داشت: این رویه تا جایی پیش رفت كه دیگر مرمتهای متعدد پاسخگوی سرعت روند تخریبیِ نشست این ساختمان نبود لذا در سال 1343 خورشیدی با تصمیم انجمن آثار ملی كل بنا برچیده شد و دوباره با طراحی و نظارت مرحوم مهندس هوشنگ سیحون و اجرای مهندس 'گیو جودت' با در نظر گرفتن تمام ملاحظات فنی ساخت بنا، آرامگاه فردوسی به شكل ظاهری پیشین ساخته شد.
وی گفت: در این تجدید بنا تالاری به مساحت 900 مترمربع در زیربنا ساخته شد و قبر فردوسی از جایگاه پیشین كه بر روی سكویی با ارتفاع دو متر قرار داشت به زیرزمین انتقال یافت.
اكبری افزود: بنای كنونی در سال 1347 خورشیدی افتتاح شد و مهندس سیحون در كنار بازسازی بنای آرامگاه، باغ آرامگاه فردوسی را هم بر اساس الگوی چهارباغ ایرانی از طریق رعایت قرینه سازی و تعبیه آب نماهای متعدد و جویهای آب پیوسته و گسسته در فضای باغ محوطه سازی كرد.
وی ادامه داد: به اهتمام مرحوم سیحون برخی تأسیسات جانبی مورد نیاز از قبیل كتابخانه و ساختمانهای مسكونی هم برای كاركنان و بخشهای اداری در مجموعه باغ آرامگاه فردوسی ایجاد شد.
50 سال از ساخت بنای كنونی و 84 سال از ساخت بنای اولیه آرامگاه فردوسی در توس می گذرد اما همچنان این بنا و هنر معماری به كارگرفته شده در آن خاص محسوب می شود.
* اصلاح یك اشتباه
مدیركل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی نیز گفت: در مورد نحوه طراحی بنای آرامگاه فردوسی و طراح اصلی آن كه مرحوم مهندس كریم طاهرزاده بهزاد است آگاهیهای اندكی وجود دارد.
ابوالفضل مكرمی فر افزود: به علت طول عمر مرحوم حسین لرزاده كه در سن 98 سالگی از دنیا رفت و معروفیت وی به خاطر طراحی و ساخت مسجد اعظم قم در بسیاری از سایتها و مراجع اینترنتی از جمله ویكی‌پدیا به اشتباه طراحی بنای آرامگاه فردوسی به وی منسوب شده است.
ویژگی آرامگاه فردوسی با طراحی نهایی مهندس سیحون، تلفیق معماری ایران باستان و ایران اسلامی است كه با اضافه شدن زیرزمین به بنای فعلی نوعی هنر اسلامی - ایرانی را تداعی می كند زیرا در سبك اسلامی، مقبره ها در سرداب قرار می گیرد و سنگ قبر به صورت نمادین نصب می شود كه نمونه آن مضجع شریف رضوی است كه قبر حضرت امام رضا (ع) هشت متر پایین تر از ضریح قرار دارد اما ظاهر بیرونی آرامگاه كنونی حكیم توس برگرفته از معماری پاسارگاد و تزئینات سرستونهای هخامنشی است.
هم اكنون آرامگاه فردوسی دارای بخش اداری، كتابخانه، سالن غذاخوری، موزه و نیز بقایایی از توس قدیم است و تندیسی از فردوسی به عنوان شاهكار هنری ابوالحسن خان صدیقی از مجسمه سازان مشهور در آن نصب شده است.
در محوطه درون باغ آرامگاه فردوسی، مهدی اخوان ثالث (متولد 1307 و متوفی به 1369) شاعر نامدار معاصر، مشهور به 'میم. امید' به خاك سپرده شده است.
در 50 متری بیرون از باغ آرامگاه فردوسی نیز آرامستان شعرای مشهد قرار دارد كه در آن شاعران نامدار معاصر از جمله عماد خراسانی، احمد گلچین معانی، احمد كمال پور، محمد قهرمان و عشرت قهرمان به خاك سپرده شده اند.
25 اردیبهشت ماه سالروز بزرگداشت حكیم ابوالقاسم فردوسی و پاسداشت زبان فارسی است.
فردوسی در اوایل قرن چهارم هجری به سال 319 خورشیدی در روستای پاژ از توابع توس خراسان دیده به جهان گشود و در اواخر قرن چهارم هجری به سال 397 خورشیدی در سن 78 سالگی چشم از جهان فرو بست.
1922/7496
مشهد- ایرنا- آرامگاه فردوسی پس از مضجع شریف رضوی دومین جاذبه پربازدید و دیدنی شهر مشهد و میزبان پر هنر و پر جذبه برای تاریخ دوستان، ادب شناسان و عاشقان هنر و زبان پارسی است كه ساخت آن سرگذشتی خواندنی دارد.