تاریخ شهر سبزوار به تاریخ 'بیهق' پیوند خورده است و پس از حمله مغول به ایران در دوران سلطنت خوارزمشاهیان به علت قیام مردمی و مكتبی مردمش كه خود را سربداران نامیدند برای مدتی به نام 'سربداران' نیز شناخته می شد.
سبزوار یكی از مهمترین مراكز جمعیتی، دانشگاهی، فرهنگی، اسلامی و تاریخی در شمال شرق ایران به شمار می رود و شخصیتهای برجسته ای همچون حاج ملاهادی سبزواری، ابوالفضل بیهقی، ابوالحسن علی بن زید بیهقی، ملاحسین واعظ كاشفی، سیدعبدالاعلی موسوی سبزواری، استاد محمدتقی شریعتی، دكترعلی شریعتی و حمید سبزواری از این خطه به عرصه دین و فرهنگ ایران زمین پا گذاشته اند.
حدود هزار اثر تاریخی و فرهنگی شناسایی شده، دهها بقعه متبرك و دیگر جاذبه های گردشگری در شهرستان سبزوار وجود دارد و بناهای تاریخی و فرهنگی این شهرستان شامل آثاری از جمله اماكن مذهبی، آرامگاههای مفاخر و مشاهیر، خانه های قدیمی، كاروانسراها، محوطه های تاریخی و باستانی است.
* منار مسجد
از این مسجد تاریخی كه در روستای خسروشیر شهرستان سبزوار قرار دارد امروزه بقایای اندكی به جای مانده است.
در حدود 60 سال قبل در كنار بقایای شبستان شرقی این مسجد مناره‌ای آجری وجود داشت كه بر بدنه آن، كتیبه‌ای به خط كوفی و تزئینات آجركاری به شكل صلیب شكسته و گره به چشم می‌خورد و علت این نامگذاری این اثر تاریخی هم وجود مناره مزبور است.
تاریخ شناسان به استناد اسناد تاریخی زمان ساخت این مسجد را به عصر ایلخانی نسبت می دهند.
* مقبره ملا هادی سبزواری
این آرامگاه در ضلع جنوب غربی فلكه كارگر سبزوار به دستور یوسف مستوفی الممالك ساخته شده است. در گذشته ها بر روی این آرامگاه صندوق چوبی سبز رنگی قرار داشت كه هم اكنون به سنگ مرمر سفید مبدل گردیده است.
تمام بنای این آرامگاه آجری و مساحت زیر بنای آن 370 مترمربع است. سقف گنبد و چهار ایوان آن نیز در سالهای اخیر آیینه كاری شده است.
در محوطه این مكان از افرادی از نزدیكان حكیم سبزواری همچون ملامحمد سبزواری فرزند ارشد حكیم و حاج شیخ ولی الله اسراری و تنی چند از علما و بزرگان دفن شده اند.
* كاروانسرای فرامرزخان
رباط كانون یا همان 'كاروانسرای فرامرزخان' در دوران قاجار و درست در زمان سلطنت ناصرالدین شاه برای استفاده زائران امام رضا (ع) به وسیله حاج فرامرز خان سبزواری ساخته شده و تا به امروز پا برجاست.
ورودی این رباط از بخش جنوبی و از طریق یك هشتی به ایوان جنوبی منتهی می شود. صحن رباط روباز بوده و علاوه بر چهار ایوان اصلی غرفه هایی نیز مشرف به صحن ساخته شده است.
در حال حاضر موزه های مردم شناسی، وقف و شهدای سبزوار در همین مكان دایر است.
این كاروانسرا در زمان نخست وزیری دكتر محمد مصدق به كانون مستمندان بدل شد و به همین سبب به رباط كانون معروف گردید.
* آرامگاه كاشفی
از آرامگاه اسرار تا بنای یادمان ملا حسین واعظ كاشفی در خیابان شهدای سبزوار راهی نیست بنایی كه تلفیقی از معماری كهن ایرانی با اسلوب جدید است. این آرامگاه متعلق به مولانا كمال الدین، مشهور به واعظ سبزواری متوفی به سال 910 هجری قمری است. وی از فضلای نامی اواخر عهد تیموری و با سلطان حسین میرزا بایقرا و امیرعلی شیرنوایی معاصر بود.
* آتشكده خانه دیو
'خانه دیو' از آن دست آتشكده‌های چهارطاقی است كه قدمت آن به دوره ساسانیان بازمی‌گردد.
چارطاقی 'خانه دیو' یكی دیگر از چارطاقی‌های منفرد ایران است كه در كوهستانهای دورافتاده شمال غربی سبزوار در استان خراسان و بر قله صخره‌ای سخت و صعب‌العبور جای دارد.
این آتشكده از بناهای دیدنی و تاریخی سبزوار واقع در روستای 'فشتنق' است كه كاربردی آیینی داشته و از دوران ساسانی تا دوره سلجوقی از آن استفاده می شده است.
معماری و طاق زدن این آتشكده به گونه بسیار منحصر به فردی انجام شده است به طوری كه نقشه آن را می توان با نقشه آتشكده تخت سلیمان مقایسه كرد.
* مسجد جامع
بنای مسجد جامع سبزوار كه قدمت آن به حدود نیمه دوم قرن هشتم هجری می رسد به دست خواجه علی موید حاكم سربداری ساخته شده است. مساحت این مسجد كه در ضلع جنوبی خیابان بیهق سبزوار و رو به روی امام زاده یحیی (ع) قرار گرفته چهار هزار مترمربع شامل دو هزار و 835 مترمربع زیربنا و هزار و 165 متر مربع فضا و محوطه است.
این مسجد دو ایوان شمالی و جنوبی دارد كه تغییر نكرده و اصالت خود را حفظ كرده است و ایوان جنوبی از بناهای دیگر مسجد زیباتر و مهمتر است.
* بقعه امامزاده یحیی بن موسی بن جعفر(ع)
امام زاده یحیی (ع) معروفترین زیارتگاه مذهبی در سبزوار است كه در مركز شهر و در تقاطع خیابان بیهق و خیابان اسرار قرار گرفته است. این بقعه متبركه به احتمال قوی در قرن ششم هجری قمری ساخته شده و در آغاز بنایی ساده با چهار غرفه داشته كه بعدها به آن ایوان، مناره و اتاقهایی اضافه كرده اند و داخل آن مزین به كاشیكاری، سنگ، آیینه و گچكاری است.
گنبد امامزاده 14 متر بلندی دارد و ارتفاع مناره های اطراف آن 29 متر است به علاوه دو مناره كوچك نیز در دو طرف گنبد وجود دارد و همچنین در اطراف حرم عده ای از علما و مومنین سبزوار دفن شده اند.
* بقعه امامزاده شعیب بن موسی بن جعفر(ع)
در ضلع جنوبی خیابان طبرسی سبزوار بقعه متبركه امامزاده شعیب قرار دارد. در گذشته این محل گورستان عمومی و خارج از حصار و باروی شهر بوده است. اكنون حرم این بقعه دارای چهار ایوان كوچك در چهار طرف آن است. تمام دیواره حرم و ایوانها آیینه كاری شده است و ضریح امام زاده در وسط قراردارد. این ضریح بسیار زیبا از نقره ساخته شده و ستونهای آن مطلاست. دو مناره و گلدسته به بلندی 25 متر یكی در شمال غربی و یكی در جنوب شرقی صحن این بقعه وجود دارد.
بنای این مزار احتمالا مربوط به عهد صفوی بوده است.
* حمام قدیمی قیصریه
قیصریه یكی از چندین حمام قدیمی موجود در سبزوار است كه در كنار راسته بازار قدیم قرار دارد كه هم اكنون به خیابان بیهق تبدیل شده است.
این بنا در مجاورت بناهایی چون مدرسه فخریه، سرای حقیران و محله كلاه فرنگی از چند سال پیش كه عملكرد اصلی خود را از دست داد متروك شده بود تا این كه مالكان بنا با همكاری میراث فرهنگی سبزوار قسمتی از آن را احیا كردند.
حمام قدیمی قیصریه در دوره قاجار ساخته شده و در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
* مناره خسرو گرد
هنگامی كه از غرب شهر سبزوار عبور می‌كنید، مناره‌ای بزرگ و مرتفع به نام 'خسرو گرد' خودنمایی می‌كند. این مناره به دستور تاج الدوله ابوالقاسم بن سعید، یكی از حكمای سلسله سلجوقیه ساخته شد.
بر اساس كاوشهای باستان شناسی، مناره خسروگرد میل تكی‌ست كه به منظور راهیابی كاروانیان بر سر راه جاده موسوم به ابریشم احداث شده و همچون فانوس دریایی در كویر نقش راهنمای كاروانیان را برعهده داشته است.
* مسجد پامنار
مسجد پامنار در خیابان بیهق و در مركز شهر سبزوار واقع است. بنابر قول مشهور این مسجد به سال 266 هجری قمری در زمان خلافت المتعمد بالله عباسی و به هنگام امارت امیر احمد بن عبدالله خجستانی در خراسان بنا شده و پیش از این مسجد آدینه بیهق نیز نامیده می شد.
این مسجد كه به همت پیرزنی مومنه و نیكوكار ساخته شده در سال 317 هجری قمری به وسیله امیر ابوالفضل بازسازی شده است. مساحت فعلی مسجد پامنار934 متر مربع است و مناره مسجد پنج متر ارتفاع دارد و برفراز آن نیز كتیبه ای با خط كوفی وجود دارد.
* بازارچه سبزوار
شهر سبزوار به دلیل تجاری بودن دارای بازارهای متعددی بوده است كه در حال حاضر فقط بازار سرپوش و حاج زمان از آنها باقی مانده است. این بازار در امتداد بازار حاج زمان بوده ولی به دلیل احداث خیابان بیهق این دو بازار از همدیگر فاصله گرفته اند.
بازار سرپوش حدود 140 متر طول و در مجموع 9 مسیر ورودی و خروجی دارد و در حال حاضر در این بازار حدود 85 حجره و مغازه وجود دارد كه اغلب به كار طلافروشی و پارچه فروشی مشغول هستند این مجموعه تاریخی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
* مصلای تاریخی سبزوار
مصلای تاریخی سبزوار یكی از زیباترین ابنیه به جا مانده از حكومت سربداران است. مردم سبزوار در این مكان كه قدیمی ترین مصلای تاریخی در خراسان رضوی است از دیر زمان نمازهای عید و جمعه و نیز نماز استسقاء را برگزار كرده اند. بنای كنونی كه در ابتدای ورودی قبرستان شهر معروف به بهشت شهدا قرار دارد از ابنیه عهد صفوی با زیربنای242 متر است و فضایی در حدود یك هكتار در اطراف آن قرار دارد.
سقف 11 متری مصلا بسیار عالی و ماهرانه ساخته شده و از لحاظ ظرافت، مهارت و زدن ضربی جناغی نمونه آن در سایر ابنیه خراسان كمتر دیده می شود.
* یخدانهای قدیمی
شرایط آب و هوایی سبزوار به دلیل كویری بودن منطقه و تابستانهای گرم مردم را نیازمند مصرف آب خنك می كرد لذا به فكر ایجاد بناهایی همچون، یخدان و آب انبار شدند. بر این اساس سبزوار دارای چندین مجموعه یخدان بوده كه در حال حاضر از كل آنها 9 یخدان به طور پراكنده در حاشیه جنوب شهر باقیمانده كه در كنار جاده كمربندی تهران مشهد واقع هستند.
ویژگی معماری یخدانها این است كه انبارهای یخ پایین تر از سطح زمین واقع و در روی آن گنبد رفیع و ضخیمی از آجر وخشت گذاشته شده است. این مجموعه متعلق به دوره قاجار بوده و در فهرست آثار ملی ایران هم به ثبت رسیده است.
* پناهگاه حیات وحش شیر احمد
پناهگاه حیات وحش شیراحمد سبزوا ربا 23 هزار هكتار وسعت، یكی ازبزرگترین پناهگاههای پرورش آهو در ایران است.
سبزوار به رغم دارا بودن اقلیم نیمه بیابانی و بیابانی زیستگاه گونه های بسیاری از حیات وحش ایران است كه یكی از این زیستگاههای حیات وحش پناهگاه حیات وحش شیر احمد است.
این منطقه در سال 1375 به عنوان منطقه شكار ممنوع اعلام شد و پس از آن براساس مصوبه شماره 227 شورای عالی محیط زیست با وسعت 22,847 هكتار به پناهگاه حیات وحش شیراحمد ارتقا یافت.
این منطقه دارای انواع خزندگان، پرندگان و پستانداران است و شاخص ترین گونه جانوری این منطقه غزال ایرانی است.
1922/7496
مشهد- ایرنا- تجربه سفر به یكی از تاریخی ترین و فرهنگی ترین شهرهای استان خراسان رضوی با سفر به سبزوار برای هر خانواده ایرانی رقم می خورد شهری كه به دیار سربداران شناخته می شود.
