سهیم كردن روح درگذشتگان در جشن نوروز با آیین «عرفه»

به گزارش روز چهارشنبه خبرنگار فرهنگی ایرنا، اگر امروز ایران را به عنوان «گهواره تمدن» می‌شناسند ظهور تمدن در این سرزمین را باید در سابقه دیرینه ملتی شناخت كه هویت فرهنگی را در لابه‌لای آیین‌ها و رسوم ستایش پروردگار بنیانگذاری كرد.
برای پی بردن به حقانیت ایران در شكل‌دهی «گهواره تمدن» بشر كافی است به كتاب قطور تاریخ سر زد و با مرور اسناد تاریخی ثبت شده بر این كتاب به شش هزار سال پیش سفر كرد. سفری كه در همان سال‌های نخست می‌توان به ثبت تاریخ سازی و پی‌جویی هویت و فرهنگ ملتی پی برد كه وقتی تمام جهان را ظلمت جهل فرا گرفته بود، قومی در مسیر شكل‌دهی تمدن تلاش می كردند.
آیین كهن نوروز یكی از كهن‌ترین آیین‌هایی است كه در تمام جهان آنرا به نام ایران می شناسند. آیینی با سابقه‌ای بیش از شش هزار سال تاریخ مكتوب كه در سیر تطور و تحولات تاریخی، همواره بنای استوار بر معناهای بنیادین و بدون تغییر خود را در مسیر ستایش پروردگار از یك‌سو و احترام و كرنش به طبیعت از سوی دیگر متجلی كرده است.
نوروز با گشاده‌دستی، بدون در نظر گرفتن نژاد، جغرافیا، مرام و شیوه‌های سیاسی پادشاهان و امیران كشورها با اتكا به احترام به قوانین نظام طبیعت و رمز ماندگاری آن از یك سو و ستایش خالق طبیعت استوار و پابرجا راه خود را تا امروز ادامه داده است.

*** راز ماندگاری نوروز
رمز و راز ماندگاری و جاودانگی نوروز در پیام آن است. پیامی كه از هزاره‌های پیش در زندگی ساده و بی‌آلایش مردم درارتباط با طبیعت تا امروز تنیده شده است. رمز و راز ارتباط مردم با طبیعت به عنوان مادرِ بخشنده و فراهم ساختن نیازهای حیات آنها به واسطه رنگارنگی فصل‌هایش، سایه گستر زندگی متمدنانه جوامع و كشورهاست.
علی بلوكباشی پژوهشگر نام‌آور فرهنگ و آیین‌های ایرانی در كتاب «نوروز؛ جشن نوزایی آفرینش» درباره راز ماندگاری و جاودانگی نوروز آورده است:
«پیام نوروز پیوسته آفریده شدن و تحول یافتن است و به جمال و جلال دست یافتن. نوروز آیینی برای حرمت نهادن به زندگی است؛ یعنی گردش و پویایی طبیعت. نوروز پیام شادمانی و زنده ماندن است و شادی و پویایی، بنیان‌های سازنده هر فرد ایرانی است. حضور آیین‌هایی كه شادیِ مبتنی بر اندیشه و پاسداشت زندگی را نوید می‌دهند، سازنده آزادی یك ملت هستند، همچنین نشانی از به چالش كشاندن بحران‌های محدودیت آور. نوروز به انسان ایرانی (و تمام انسان‌های جهان) گوشزد می‌كند حقیقت در حركت و تغییر است نه در سكون؛ یعنی به كمال رسیدن، یعنی خود را پیوسته آفریدن و دیگر شدن و تحول پذیری. جاودانگی نوروز در سودمندی آن برای انسان خواهان شادی، پویایی و زندگی و سرافرازی است، به همین دلیل در طول تاریخ ایران برای تمام اقوام ایرانی جاذبه و كششی غیرقابل انكار داشته و خواهد داشت.»
در كنار تمام داشته‌های هویت‌بخش فرهنگ نوروز برای ایران و ایرانی، جلوه‌های آیینی، خرده روایت‌ها و نمایش‌های گره‌خورده با رمز و راز نوروز، یكی از كاربردی‌ترین عناصر هویت‌بخش تاریخ تمدن ایران به شمار می رود.
به بهانه قرار گرفتن در روز 1398 خورشیدی مجال و مقال را قدر دانسته و در قالب سلسله گزارش‌هایی به معرفی آیین‌های نمایشی و نمایش‌های آیینی ایرانیان فرهنگ‌ساز می‌پردازیم.

** تجلی تكریم درگذشتگان در آیین‌های نوروزی ایرانیان
پاسداشت درگذشتگان همواره نزد ایرانیان جایگاه ویژه‌ای داشته است و به سبب همین احترام، شاهد شكل‌گیری آیین‌های متعددی برای تكریم مقام نام و یاد درگذشتگان نزد ایرانیان هستیم.
ایرانیان در آستانه نوروز علاوه بر آنكه بر زندگی خود، از خانه تا محیط طبیعت و دوستان آشنایان اقدامات مختلفی شامل مراسم خانه تكانی تا مهیا كردن مقدمات پذیرایی نوروز انجام می دهند. برنامه‌های زیادی برای تكریم مقام درگذشتگان نیز در نظر داشتند كه یكی از زیباترین این آیین‌ها در شكل نمایشی در برگزاری مراسم «عرفه» یا «علفه مردگان» متجلی شده است.
زیارت قبور مردگان، در آخرین شب جمعه‌ هر سال شمسی، سنتی كهن است كه مردمان منتظر بهار به آن اهتمام می ورزند و احترام می گذارند. در بیشتر نقاط ایران دو شب آخر سال را «عرفه» یا «علفه» و در مناطقی «شب برات» می نامند.
در اجرای این آیین شب اول موسوم به «عرفه مردگان» است كه طی آن برای اموات در گوشه ای از خانه چراغ روشن كرده و عقیده دارند در این شب روح درگذشتگان به آن خانه برمی‌گردد.
ایرانیان در این شب خیرات داده و شادمانی نمی‌كنند. شب دوم را «عرفه زندگان» نامیده و برای عید آماده شده و شادمانی می‌كنند. عید یا عرفه‌ مردگان به احتمال زیاد، بازمانده‌ای از رسوم بسیار كهن بزرگداشت فرَوَشی‌ها است.

** شیوه اجرای آیین علفه مردگان
سلیم سلیمی وند از پژوهشگران نام آشنای آیین‌ها و فرهنگ‌های مذهبی ایران در كتاب «فرهنگ مردم بهار» درباره آیین علفه مردگان آورده است: آنچه بهار را از دیگر مناطق و شهرهای ایران متمایز می كند، برگزاری «عید اموات» در غروب آخرین پنجشنبه سال است. بر اساس باوری كهن پیش از آمدن بهار و در آخرین شب جمعه سال، ارواح درگذشتگان به زمین و به خانه هایشان فرود می‌آیند و مهمان فرزندان و خانواده هستند.
بسیاری ایرانیان باور دارند ارواح درگذشتگان در این روز به خانه و سامانه خود بازگشته و از بازماندگان خود انتظار خیرات، نذری و فاتحه خوانی دارند.
به همین مناسبت در بسیاری شهرها و روستاهای ایران در آخرین پنجشنبه سال، زنان و مردان سر آرامگاه درگذشتگان می‌روند و خیرات و احسانی مانند؛ قرائت قرآن، پخش خرما، حلوا، سیب، شیرینی، شكلات، كیك، كاك می كنند.
در بسیاری نقاط ایران و در اجرای این آیین، تمام كسانی كه به گورستان می آیند از كوچك و بزرگ قبل از ورود به گورستان كاملا توقف كرده و فاتحه‌ای برای تمام آرمیدگان در گورستان می خوانند و این كار را هنگام خروج هم انجام می‌دهند. سپس به سر قبور اقوام، آشنایان و بزرگان رفته برای شادی روح امواتی كه می‌شناسند، فاتحه می‌خوانند.
در بسیاری روستاهای ایران كه هنوز آیین «عرفه» یا «علفه» را به شكل سنتی و آیینی خود مانند گذشتگان برگزار می‌كنند؛ افراد حاضر به مناسبت ورود این میهمانان بهشتی علاوه بر اینكه خانه را تمیز و كدورت‌ها را رفع می كنند، اسپند بر آتش می‌گذارند و خوراكی‌های ویژه نذری می‌پزند. چراغی را در حیاط تا صبح روشن می‌گذارند به این اعتقاد كه روح درگذشتگان به راحتی خانه را پیدا كند.
اگر اولین سال درگذشت متوفی باشد بازماندگان سفره‌ای كه معمولا از نوع ترمه است بر سر قبر تازه درگذشته انداخته و روی آن انواع خیرات قرار می‌دهند. اقوام، خویشان، دوستان و هركسی كه به نوعی با خانواده متوفی آشناست در غروب پنجشنبه آخر سال بر سر مزار حاضر شده تا به بازماندگان تسلیت مجدد بگوید.
همچنین در این روز از طرف بازماندگان قرآن‌خوان یا مداح به سر مزار تازه درگذشته می‌آید و آیاتی از قران را با صدای بلند خوانده، سپس روضه خوانی می‌كند و بعد از اتمام روضه، حاضران فاتحه خوانده از خوراكی‌ها خورده و برای شادی ارواح درگذشتگان و تازه درگذشته بار دیگر فاتحه خوانده و به بازماندگان تسلیت گفته و برای فاتحه خوانی سراغ دیگر قبور و مقابر شهدا و بزرگان مدفون می‌روند. صاحبان عزا و كسانی كه عزیزی را در طول سال از دست داده اند، به خانه بازگشته و خود را برای «عید سیاه» آماده می‌كنند.
گزارش از: امین خرمی
فراهنگ**9266**9157