«نوروزخوانی»؛ همراهی شعائر دینی با مژده رسیدن نوروز

به گزارش روز شنبه خبرنگار فرهنگی ایرنا، اگر امروز ایران را به عنوان «گهواره تمدن» می‌شناسند ظهور تمدن در این سرزمین را باید در سابقه دیرینه ملتی شناخت كه هویت فرهنگی را در لابه‌لای آیین‌ها و رسوم ستایش پروردگار بنیانگذاری كرد.
برای پی بردن به حقانیت ایران در شكل‌دهی «گهواره تمدن» بشر كافی است به كتاب قطور تاریخ سر زد و با مرور اسناد تاریخی ثبت شده بر این كتاب به شش هزار سال پیش سفر كرد. سفری كه در همان سال‌های نخست می‌توان به ثبت تاریخ سازی و پی‌جویی هویت و فرهنگ ملتی پی برد كه وقتی تمام جهان را ظلمت جهل فرا گرفته بود، قومی در مسیر شكل‌دهی تمدن تلاش می كردند.
آیین كهن نوروز یكی از كهن‌ترین آیین‌هایی است كه در تمام جهان آنرا به نام ایران می شناسند. آیینی با سابقه‌ای بیش از شش هزار سال تاریخ مكتوب كه در سیر تطور و تحولات تاریخی، همواره بنای استوار بر معناهای بنیادین و بدون تغییر خود را در مسیر ستایش پروردگار از یك‌سو و احترام و كرنش به طبیعت از سوی دیگر متجلی كرده است.
نوروز با گشاده‌دستی، بدون در نظر گرفتن نژاد، جغرافیا، مرام و شیوه‌های سیاسی پادشاهان و امیران كشورها با اتكا به احترام به قوانین نظام طبیعت و رمز ماندگاری آن از یك سو و ستایش خالق طبیعت استوار و پابرجا راه خود را تا امروز ادامه داده است.

*** راز ماندگاری نوروز
رمز و راز ماندگاری و جاودانگی نوروز در پیام آن است. پیامی كه از هزاره‌های پیش در زندگی ساده و بی‌آلایش مردم درارتباط با طبیعت تا امروز تنیده شده است. رمز و راز ارتباط مردم با طبیعت به عنوان مادرِ بخشنده و فراهم ساختن نیازهای حیات آنها به واسطه رنگارنگی فصل‌هایش، سایه گستر زندگی متمدنانه جوامع و كشورهاست.
علی بلوكباشی پژوهشگر نام‌آور فرهنگ و آیین‌های ایرانی در كتاب «نوروز؛ جشن نوزایی آفرینش» درباره راز ماندگاری و جاودانگی نوروز آورده است:
«پیام نوروز پیوسته آفریده شدن و تحول یافتن است و به جمال و جلال دست یافتن. نوروز آیینی برای حرمت نهادن به زندگی است؛ یعنی گردش و پویایی طبیعت. نوروز پیام شادمانی و زنده ماندن است و شادی و پویایی، بنیان‌های سازنده هر فرد ایرانی است. حضور آیین‌هایی كه شادیِ مبتنی بر اندیشه و پاسداشت زندگی را نوید می‌دهند، سازنده آزادی یك ملت هستند، همچنین نشانی از به چالش كشاندن بحران‌های محدودیت آور. نوروز به انسان ایرانی (و تمام انسان‌های جهان) گوشزد می‌كند حقیقت در حركت و تغییر است نه در سكون؛ یعنی به كمال رسیدن، یعنی خود را پیوسته آفریدن و دیگر شدن و تحول پذیری. جاودانگی نوروز در سودمندی آن برای انسان خواهان شادی، پویایی و زندگی و سرافرازی است، به همین دلیل در طول تاریخ ایران برای تمام اقوام ایرانی جاذبه و كششی غیرقابل انكار داشته و خواهد داشت.»
در كنار تمام داشته‌های هویت‌بخش فرهنگ نوروز برای ایران و ایرانی، جلوه‌های آیینی، خرده‌روایت‌ها و نمایش‌های گره‌خورده با رمز و راز نوروز، یكی از كاربردی‌ترین عناصر هویت‌بخش تاریخ تمدن ایران به شمار می رود.
به بهانه فرارسیدن نوروز 1398 مجال و مقال را قدر دانسته و در قالب سلسله گزارش‌هایی به معرفی آیین‌های نمایشی و نمایش‌های آیینی ایرانیان فرهنگ‌ساز می‌پردازیم.

** پیشینه آیین «نوروزخوانی» پیش و پس از اسلام
«نوروزخوانی» یا «بهاری‌ خوانی» از آیین‌های كهن ایرانیان در زمینه استقبال از نوروز است. در حقیقت ریشه این آیین را در هنر «خنیاگری» ایرانیان باید جستجو كرد. خنیاگران؛ هنرمندانی بودند كه در كنار تسلط به نواختن سازهای مختلف، قریحه شعرگویی نیز داشتند و به مناسبت‌های گوناگون اعم از جشن‌های ملی و یا رویدادهای مهم هر منطقه و اقلیمی به هنرنمایی می پرداختند.
پیشینه «نوروزخوانی» و نوروزخوانان در ایران به پیش از ورود اسلام به كشورمان باز می‌گردد. در حقیقت نوروزخوانان افراد هنرمندی بودند كه پیغام آور شادی و آمدن نوروز در آیین زرتشتی به شمار می‌رفتند و بسیاری از اشعار آنها تا پیش از آمدن اسلام بر ستایش «اهورامزدا» و نعت بهار و تكریم زمین بخشنده به عنوان مهمترین بستر برای رزق و روزی ایرانیان استوار بود.
اما بعد از آمدن اسلام و آمیخته شدن شعائر دینی و مذهبی در میان ایرانیان شاهد تغییر اشعار نوروزخوانان بودیم. به گونه ای كه اشعار نعت ائمه اطهار(ع) و ستایش پروردگار جایگزین اشعار و آوازهای پیشین نوروز خوانان و بهاری خوانان شد.

** شیوه اجرای آیین «نوروزخوانی»
نوروزخوانان افرادی بودند كه در دسته‌های سه، پنج و هفت نفره در میان دشت‌ها و كوه‌ها و همچنین روستاهای مختلف مناطق جغرافیایی ایران شروع به حركت می‌كردند و با نواختن سازهایی كه اغلب سرنا، كرنا، دهل و تنبك بود شروع به آواز خواندن می‌كردند.
این افراد بر در خانه هر فردی كه می رسیدند با صدا كردن نام صاحبخانه برای او خیر و بركات و بهترین‌ها در سال جدید را آرزو می كردند. اگر آن خانه دختر و یا پسری مجردی داشت، آرزوی ازدواج فرزندان آنها و همچنین به دنیا آمدن فرزندان جدید، افزایش محصولات كشاورزی و آرزوهایی از این دست را با اشعار فولكلور و با همراهی سازهای محلی آن مناطق می خواندند.
صاحبخانه‌ها نیز كه با آمدن نوروزخوانان نوید آمدن بهار را از زبان آنها می شنیدند و تلاش نوروزخوانان و بهاری خوانان را برای شاد كردن خانواده می‌دیدند به قدر وسع و توانایی، هدیه ای از برنج، شیرینی، مرغ، بخشی از محصولات كشاورزی و یا در نهایت مقداری پول به عنوان انعام می‌دادند.
دركنار نوروزخوانان فردی به نام «توبره‌كش» نیز وجود داشت كه همواره در كنار نوروزخوانان حركت می‌كرد تا هدایا و انعام هدیه شده را در توبره خود جمع كند و در نهایت در آخر شب این افراد آن هدایا را میان خود تقسیم می‌كردند.
طراحی و همسویی اشعار نوروزخوانان و بهاری خوانان با بهار طبیعت از یك سو و از سوی دیگر ستایش پروردگار و ائمه اطهار (ع) از سوی دیگر یكی از جذابترین و زیباترین و البته متفاوت‌ترین آیین‌های استقبال از نوروز را در میان نمایشگران آیینی ایرانی رقم زده است.
آیینی كه علاوه بر پاسداشت سنت كهن نوروز، نگاهی خاص به شعائر دینی و مذهبی در همراهی با سال جدید و پیغام بخشی و نوید دادن ایام نوروز و رسیدن سال جدید را با خود به همراه دارد.
گزارش از امین خرمی
فراهنگ**9266** 9053