سفري به گذشته در گنجينه هاي تاريخي خراسان شمالي

6 موزه فعال اين استان همانند پل هايي بين بازديدكنندگان و تاريخ هستند و موجبات رشد و افزايش دانش و آگاهي از گذشته و تاريخ كشور را فراهم مي كنند.
اگرچه سالانه حدود 12 هزار بازديد كننده داخلي و خارجي از موزه هاي استان خراسان شمالي ديدن مي كنند اما اين گنجينه بايد بيش از اين ها گردشگر به خود جذب كند و اين در حالي است كه به واسطه تاريخ چند هزارساله سرزمين مان و تنوع آب و هوايي و تعدد اقوامي كه در اين خطه زندگي مي كنند، موزه هاي استان گنجينه هاي شگفت انگيز، زيبا، قيمتي و غرور آفرين هستند كه تماشاي آنها احساس خوبي به بازديدكننده ها مي دهد.

* موزه آيينه خانه مفخم
بناي معروف به آيينه خانه يكي از يادمان هاي برجسته دوره قاجار خراسان شمالي است كه از دوره قاجار به يادگار مانده است.
بناي آيينه خانه همراه با بناهاي ديگري از جمله عمارت مفخم، كلاه فرنگي، حوضخانه و سردر، در باغ بزرگي قرار داشته و مجموعه دارالحكومه مفخم را تشكيل مي داده است.
اين بنا در دهه 1300 هجري، همزمان با دوره حكومت ناصرالدين شاه به دستور يارمحمد خان شادلو ساخته شد و به عنوان فضاي اداري و ديواني، براي انجام ديدارهاي رسمي سردار مفخم با رجال سياسي عهد قاجار و نيز انجام مراسم تشريفات نظامي و رايزني در باب مسائل سياسي و اجتماعي با سران ايل شادلو و ديگر رجال سياسي دوره قاجار مورد استفاده قرار مي گرفت.
معروف است كه نقشه ساختماني آيينه خانه به دست ميرزا مهدي خانشقاقي اولين مهندس معمار ايراني كه از دانشكده معماري پاريس فارغ التحصيل شده بود، طراحي شده است. ساختمان آيينه خانه در دو طبقه ساخته شده كه در مجموع 9 اتاق دارد.
يكي از اتاق هاي طبقه فوقاني تالاري است كه تمام ديوارها و سقف آن با طرح هاي زيبايي آيينه كاري شده و به دليل همين تالار اين بنا را آيينه خانه ناميده اند.
اين بنا از سال 1379 تاكنون به عنوان موزه اسناد و نسخ خطي مورد استفاده قرار مي گيرد.
تالار آيينه كه محور اصلي اين ساختمان است در طبقه دوم قرار گرفته و در آيينه كاري ها 17 طرح مختلف شامل طرح هاي زيباي هندسي و گياهي، طرح چهل چراغي كه در وسط تالار آويخته بوده و نيز نماي بيروني آيينه خانه به طرز استادانه اي اجرا شده است. گرداگرد بخش فوقاني ديوارها، در قسمت قرنيز رديفي از عكس هاي قديمي شامل عكس 134 تن از رجال سياسي و شخصيت هاي برجسته دوره صفوي و قاجار در زير قاب هاي شيشه اي نصب شده است.
علاوه بر اينها 13 قاب خوشنويسي شده به خط نستعليق و شكسته نستعليق به طرز مشابهي بر روي ديوار ضلع جنوبي تالار نصب شده بود كه پس از انجام عمليات مرمت از جاي خود برداشته شده و اكنون در گنجينه موزه نگهداري مي شود در اين قاب ها آياتي از قرآن كريم به طرز زيبايي نوشته و تذهيب شده است.

*موزه باستان شناسي و مردم شناسي مفخم
موزه هاي مردم شناسي از جمله موزه هاي تاريخي هستند كه در آن گوشه اي از فرهنگ اقوام و ملل يك منطقه در قالب هاي آداب و رسوم، مشاغل سنتي و صنايع دستي به نمايش گذاشته مي شود، بخش مردم شناسي موزه از سه موضوع كلي اقوام، مشاغل و آئين ها تشكيل شده است.
در موزه مردم شناسي عمارت مفخم زندگي روستايي مردم منطقه به همراه پوشاك اقوام محلي كه شامل فارس (تات)، كرمانج، ترك و تركمن مي شود به نمايش در آمده است.

* موسيقي مقامي
موسيقي از آغاز پيدايش هر قومي، همراه آن قوم بوجود آمده است و بخش جدايي ناپذيري از هر فرهنگ راشكل مي دهد كه بر اساس باورها، اعتقادات و آداب ورسوم قوميت ها، متفاوت از يكديگر است و در رنج و شادي ها همراه، همدل و همراز بوده است، آلات موسيقي در سطح استان ار تنوع چشمگيري برخوردار است و نمونه هايي از انواع آلات موسيقي همچون دوتار، كمانچه، قوشمه، دهل، سرنا و دايره در موزه مردم شناسي عمارت مفخم به نمايش درآمده است.

*طب سنتي
خراسان شمالي به دليل قرار گرفتن در يك منطقه كوهستاني و منطقه بياباني داراي پوشش گياهي منحصر به فرد است. اين پوشش گياهي باعث شده كه يكي از غني ترين مناطق در زمينه گياهان دارويي باشد به طوري كه اين منطقه درساخت انواع شربت ها، ادويه جات و عرقيات توانايي بالايي دارد.

* صنايع دستي
صنايع دستي روايتگر باورهاي اقوام ساكن درخراسان شمالي است كه در بافته هاي داري همچون گليم، چاروق، البسه محلي، نمد مالي، نساجي سنتي تبلور يافته و در حقيقت هويت تاريخي و فرهنگي ايشان را بيان مي كند و در غرفه صنايع دستي نمونه هنرهاي سنتي و صنايع دستي استان معرفي شده است.

* چاروق دوزي
چاروق به نوعي پاي افزار و كفش ويژه اهالي منطقه خراسان شمالي اطلاق مي شود كه از چرم بيشتر به رنگ قرمز تهيه شده و پس از پوشيدن با ريسمان هاي ضخيم و بلندي به دور پا محكم مي شود و نمونه هايي از آن در موزه مردم شناسي ديده مي شود.

* نساجي سنتي
چادرشب پارچه اي است با طرح ها و نقش هايي مختلف، چهارخانه و راهدار كه بر روي دستگاه نساجي بافته مي شود و داراي عرض متغيير 40 تا 50 سانتيمتر است كه با حركت وردها و جابجايي پدال ها بوسيله پاها و ايجاد دهانه كار و عبور ماكو بافته مي شود.
خراسان شمالي به عنوان يكي از خاستگاه هاي اين هنر و ساير توليدات نساجي سنتي از جمله حوله، دستمال و سفره مطرح است، چادرشب در كارگاه هاي خانگي توليد مي شود.

* نمد مالي
نمد مالي از جمله مشاغل سنتي در تمام منطقه خراسان شمالي بوده است كه با كاهش تقاضا در اين رشته، از رونق آن كاسته شده و به صورت محدود و با هدف صنايع دستي تزييني توليد مي شود، مواد اوليه حرفه نمدمالي پشم است كه از متراكم كردن توده هاي پشم و كرك در شرايط مناسب و با ورز دادن پشم ساخته مي شود، از محصولات و فرآورده هاي نمدي مي توان زيرانداز نمدي، كلاه نمدي و پوشش چوپانان موسوم به نمدچوخه كه به صورت پالتو است را نام برد.

* سفره هاي آييني
در همه جشن ها و آيين ها، در جامعه ابتدائي يا متمدن، خوردن و آشاميدن بخشي از آداب و رسوم جمع را تشكيل مي دهد كه اغلب در قالب سفره هاي آييني تبلور پيدا مي كند، برخي از سفره هاي آييني جنبه رسمي داشته و در زمان هاي خاص و در اكثر نقاط ايران برپا مي شود از مهمترين سفره هاي آييني مي توان به سفره هاي ملي هفت مهمترين سفره هاي آييني مي توان به سفره هاي ملي هفت سين، سفره هاي گذار (سفره آق قيون) و سفره هاي نذر اشاره كرد.

* موزه باستان شناسي
موزه باستان شناسي خراسان شمالي كه در طبقه فوقاني بناي عمارت مفخم قرار گرفته داراي 5 بخش اصلي است كه متناسب با تقسيم بندي ادوار فرهنگي و گاهنگاري معيار باستان شناختي تحت عنوان بخش پيش از تاريخ، تاريخي، اسلامي، سكه و مهر و بخش مركز سفال ساماندهي و معرفي شده است.
همچنين تالار جنوبي بنا كه بزرگترين و اصلي ترين اتاق عمارت مفخم است تحت عنوان تالار همايش جهت برپائي نشست ها، ويدئوكنفرانس ها و گردهمائي ها تجهيز شده است.
اين موزه با دارا بودن شاخص ترين بقايا و آثار برجا مانده از دوره هاي مختلف باستان شناسي منطقه پذيراي بازديدگنندگان و علاقمندان به فرهنگ غني استان خراسان شمالي است.

*بخش سكه و مهر
با توجه به اهميتي كه سكه در امر مطالعات تاريخ تمدن هر كشور و منطقه دارد در اين موزه قسمت جداگانه اي در ضلع جنوبي بنا براي نمايشسكه هاي ارزشمند اختصاص داده شده است، مهمترين سكه هاي اين بخش به دوران ساساني و اوايل اسلام در منطقه شمال خراسان تعلق دارد كه عمدتا از حفاري هاي باستان شناسي منطقه به دست آمده و تعدادي هم به اموال بازيافته، اهدايي و يا حاصل از كشفيات اتفاقي است كه به معرض نمايش گذاشته شده است.
موزه گرمابه و تاريخ شهر جاجرم
موزه گرمابه و تاريخ شهر جاجرم شامل هشت غرفه است كه در هريك گوشه اي از آداب و رسوم و تاريخ و فرهنگ مردم منطقه به نمايش در آمده است، غرفه هاي موزه عبارتند از غرفه استاد حمامي و غرفه پوشاك در قسمت سربينه، غرفه هاي دلاكي، عطاري و باستان شناسي در گرمخانه، غرفه محرم براي معرفي آيين نخل گرداني و غرفه معرفي مشاهير و نيز غرفه معرفي صنايع دستي شهرستان جاجرم كه در كنار هم تصوير گويايي از تاريخ و فرهنگ منطقه جاجرم براي بازديد كننده ترسيم مي كنند.

* موزه قلعه جلال الدين گرمه
قلعه جلال الدين يكي از برجسته­ترين قلعه­ هاي نظامي خراسان شمالي قلمداد مي­شود كه در سده­هاي 7-6 هجري ساخته شده است، اين قلعه با مصالح سنگ و ساروج به صورت يك شش ضلعي منظم روي سطح ناهموار و صخره اي تپه اي بلند ساخته شده است.
موقعيت جغرافيايي قلعه بر سر راه ارتباطي شهرها و مراكز مهم شمال شرق فلات ايران همچون نيشابور، جرجان، مرو و خوارزم اهميت راهبردي قلعه را دو چندان مي­كرد.
قلعه جلال الدين از نظر ابعاد معماري در نوع خود كم نظير است و باروي آن در تراز پايين و تا ارتفاع 5 متري نزديك به 3 متر ضخامت دارد. روي هم رفته بلنداي بارو در ضلع شرقي حدود 15 است.
در كف برج ها و راهروهاي تراز فوقاني باروي قلعه، خمره هاي بزرگي كار گذاشته شده كه در مواقع نياز آب يا آذوقه مورد نياز را تامين مي كرد و هر يك از اين خمره ها نزديك به 150 ليتر حجم دارند و با در نظر گرفتن مجموع 128 خمره موجود در فضاهاي مختلف برآورد مي­شود، در اين ظروف حدود 20 تن مايع يا غله ذخيره مي شد.
سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري با هدف احياي قلعه جلال الدين به عنوان موزه از سال 1386 مطالعه و مرمت اين بنا را به طور متمركز آغاز كرد و در خرداد سال 1390 اين بنا با عنوان موزه معرفي شخصيت هاي جلال الدين شهير تاريخ ايران با تاكيد بر شخصيت جلال الدين خوارزمشاه افتتاح شد.
با توجه به معروف بودن قلعه به قلعه جلال الدين و اينكه نمي توان آن را به يقين به هيچ كدام از شخصيت هاي معروف جلال الدين در تاريخ ايران منسوب كرد در ضلع شرقي موزه در طبقه اول شرح احوال و آثار شخصيت هاي معروف جلال الدين در قالب تابلوهايي به بازديد كننده معرفي شده است.
ساير قسمت هاي نمايشي موزه در مسيرهاي بازديد قرارگرفته كه اين ويژگي به بازديد كنندگان مي دهد تا ضمن حركت در مسير مرتفع ترين قسمت هاي قلعه، با ويژگي هاي معماري نظامي، مصالح بكار رفته، خمره هاي تاريخي كار گذاشته شده در دل ديوارهاي قلعه و در نهايت شيوه هاي تدافعي قلاع تاريخي از نزديك آشنا گردد.

*موزه گرمابه و تاريخ شهر فاروج
حمام خزينه اي فاروج از بناهاي دوره قاجاريه و در جنوب شرقي شهر و در بافت قديمي واقع شده است، اين حمام قدمتي حدود 200 سال قدمت دارد كه توسط يزدي هاي مقيم فاروج ساخته شده است.
آب حمام از قنات جعفر آباد تأمين مي شده و سوخت مخزن آن در ابتدا با چوب و در سال هاي آخرفعاليت حمام با روغن سياه بوده است.
* غرفه هاي موجود در موزه حمام فاروج
سربينه :
محوطه ورودي حمام به وسيله يك پله و همراه با يك انحناي ملايم به هشتي كوچكي وصل مي‌شود، با عبور از چند پله با همان انحنا به سربينه يا رختكن مي‌ رسيم كه زيباترين بخش حمام و شامل سه غرفه استاد حمامي،غرفه انگور و غرفه مراسم شيرواره است.

گرمخانه:
فضاي گرمخانه، مربع شكل است كه پوشش گنبدي شكل سقف مشتمل بر نورگيرها قرار دارد، در اطراف گرمخانه، غرفه هاي دلاك، عطاري، نمازخانه و باستان شناسي و در سمت غربي آن، خزينه حمام است.
با وجود زيبايي همه غرفه ها اما غرفه عطاري چشم نواز تر است.
شهر فاروج به دليل داشتن پوشش گياهي متنوع داراي انواع گياهان دارويي و يكي از غني ترين شهرستان هاي كشور در زمينه گسترده طب گياهي به شمار مي رود، از مهم ترين گونه هاي دارويي بايد از كاني، گل گاوزبان، اسطوخدوس، آنغوره، مخلصه، آويشن و كاكاتو نام برد كه در غرفه عطاري با فضا آرايي زيبايي بخشي از گياهان دارويي به نمايش در آمده است.
غرفه شخصيت هاي فاروج:
اين غرفه به منظور آشنايي هرچه بيشتر با شرح حال بزرگان اين ديار برپا و در كنار تنديس هاي به نمايش درآمده در اين موزه، اطلاعاتي پيرامون شخصيت ها، ارائه شده است كه از جمله اين تنديس ها مي توان به تنديس آيت الله نجفي قوچاني اشاره كرد.

*غرفه باستان شناسي:
اين غرفه شامل ظروف تاريخي ابزارآلات مربوط به زندگي بشر در ادوار مختلف مي باشد.
صنايع دستي در استان خراسان شمالي كه سكونت گاه اقوام مختلف كرد، تركمن، ترك، كرمانج، فارس و تات است از تنوع و گوناگوني كم‌نظيري برخوردار مي‌باشد جوراب بافي، كيسه حمام ، سفره محلي، قالي بافي، تابلو فرش، پارچه بافي كه توسط مردم اين شهرستان بافته مي شود.
غرفه جوراب ها و دستكش ها
جوراب ها و دستكش ها كه مختص اين منطقه است، توسط پنج ميل كوتاه چوبي و به كمك دستان زنان از پشم هاي زنگين بافته مي شود. نقوش روي جوراب ها و دستكش ها برگرفته از حيوانات واشيائي است كه در آن مناطق وجود دارد كه در اين غرفه ديده مي شود.

* موزه باستان شناسي و مردم شناسي شيروان
اين موزه در ساختماني به مساحت 250 مترمربع و در شهر شيروان ساخته شده است و هم اكنون با 10 غرفه و به نمايش گذاشتن آثار تاريخي ادوار مختلف تاريخ استان و شهرستان شامل بخش هاي مختلفي چون دوره پيش از تاريخ و دوره تاريخي (اشياء سفالي)، سكه هاي دوره هاي مختلف ( تاريخي و اسلامي)، زيورآلات، ادوات موسيقي مقامي، انواع اسلحه و شمشير، نسخ خطي و غرفه مردم شناسي و معرفي جاذبه هاي گردشگري و توريستي شهرستان آماده افتتاح و بازديد علاقمندان است.
در مورد اشياي تاريخي موزه هاي خراسان شمالي سرپرست معاونت ميراث فرهنگي اداره كل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري خراسان شمالي گفت: هم اكنون 6 هزار شي تاريخي در مجموعه مفخم وجود دارد كه به صورت دوره اي در موزه هاي اين استان به نمايش گذاشته مي شود.
علي مستوفيان اظهار داشت: 6 موزه فعال با مجموع مساحت 10 هزار و 150 متر مربع در خراسان شمالي وجود دارد و 2 موزه نيز با مساحت هزار و 500 متر مربع در آشخانه و اسفراين در دست اجرا است.
وي افزود: هم اكنون كاوش هاي باستان شناسي در تپه هاي اين استان داريم كه اين امر موجب كشف اشياي با ارزش تاريخي مي شود كه در مخازن امن نگهداري و به نمايش گذاشته مي شود.
وي اظهار داشت: در موزه بزرگ خراسان غرفه اي پيش بيني شده تا اشياي تاريخي اين استان به نمايش گذاشته شود.
وي با بيان اينكه 30 موزه در سطح كشور داراي اهميت حفاظتي است گفت: موزه مفخم نيز از استاندارد ها برخوردار و در رده موزه هاي برتر كشور است.
تعداد آثار ثبت شده استان در فهرست آثار ملي كشور 621 اثر تاريخي، طبيعي و ناملموس است كه 11 اثر نيز ثبت جهاني شده است.
استان خراسان شمالي با داشتن يكهزار و 200 اثر تاريخي شناسايي شده در شمال شرق كشور قرار دارد و هرساله پذيراي ميليون ها مسافر، گردشگر و زائر امام هشتم (ع) عبوري است.
3007/ 6042