شهرسوخته؛ تمدني كهن غرق در شگفتي هاي ناشناخته

به گزارش ايرنا سيستان و بلوچستان با جاذبه هاي فراوان تاريخي و طبيعي با آداب و رسوم متنوع و از همه مهمتر مردماني خونگرم و مهمان نواز در تعطيلات نوروزي بهشتي براي گردشگران است.
در نزد ايرانيان سفر جايگاه خاصي دارد و دستورات ديني نيز به آن توصيه كرده. پس چه بهتر كه نوروز كه بزرگترين عيد باستاني و سنتي ايرانيان محسوب مي شود را در سرزمين اساطيري رستم دستان و شهر سوخته با دارا بودن نخستين تمدن هاي بشري سير كنيم.
شهر سوخته نام بقاياي دولت شهري باستاني در ايران است كه در 56 كيلومتري زابل و در حاشيه جاده زابل - زاهدان در شرق ايران و در شمال سيستان و بلوچستان واقع شده است اين شهر بر روي آبرفت هاي مصب رودخانه هيرمند به درياچه هامون و در ساحل آن رودخانه و درياچه بنا شده بود.
مطالعه و بررسي بقاياي اين شهر نشان دهنده سير تحول علوم و فنون مختلف در فلات ايران است به طوريكه باستان شناسي، جامعه شناسي، تجارت، بازرگاني و مبادلات بين المللي، تاريخ تحول اديان در دوره هاي پيش از تاريخي و تاريخي، تاريخ شهر نشيني و شهرسازي، سير تحول معماري، سير تحول هنرها و فنون سنتي، تاريخ آغاز نگارش، تاريخ پزشكي و علوم وابسته، جانور شناسي، تغذيه، كشاورزي، دامداري، حشره شناسي، گياه شناسي، زمين شناسي، فلزگري، جواهر سازي، بافندگي و خراطي تنها بخشي از فنون و هنرهاي قابل مطالعه در بقاياي شهر سوخته است.
آثار كهن ترين نمونه جراحي، كهن ترين نمونه پارچه هاي موجود، كهن ترين اثر معرق كاري و اخيرا پيدا شدن كهن ترين نمونه هاي زيره، گشنيز و پسته وحشي از جمله اطلاعات و داده هاي به دست آمده در شهر سوخته است.
بر مبناي يافته هاي باستان شناسان شهر سوخته 280 هكتار وسعت دارد و بقاياي آن نشان مي دهد كه اين شهر داراي پنج قسمت اساسي شامل بخش مسكوني واقع در شمال شرقي شهر، بخش هاي مركزي، منطقه صنعتي، بناهاي يادماني و گورستان است كه به صورت تپه هاي متوالي و چسبيده به هم واقع شده اند.
اين شهر تاريخي و مهمترين محوطه ديرينه سيستان در كنار رود هيرمند و در بالاترين لبه شمال غربي دلتاي قديمي بر روي سلسله تپه هاي تراس رمرود و زمين هاي زراعي تراس نيمروز واقع شده كه وجود آن در هزاره هاي چهارم و سوم پيش از ميلاد مديون رودخانه پرآب هيرمند بوده است.
120هكتار از گستره شهر سوخته داراي آثار و بقاياي ديرينه است كه گسترده ترين دوره آن مربوط به سال هاي ميان 2500 تا 2800 پيش از ميلاد بوده كه گستره آن در اين دوران به بيش از 80 هكتار رسيده است.
توسعه شهر سوخته از نظر فرهنگي، سياسي، اجتماعي و صنعتي در يك دوره 400 ساله از زندگاني هزار ساله، آن را از شكل شهرك كوچك 15هكتاري خارج و سپس با گستره حدود 150 هكتاري تبديل به يكي از بزرگ ترين شهرهاي دوران مفرغ خاورميانه كرده كه شهرهاي محدودي چون انشان يا تپه مليان در فارس، اور در بين النهرين، شوش در دشت خوزيان و سرانجام موهنجو دارو در دشت سند قابل مقايسه با آن بوده اند، گستره شهر قابل تقسيم به سه بخش اصلي و سه بخش فرعي است.
شهر سوخته در پنج هزار سال قبل منطقه اي سبز و خرم با پوشش گياهي متنوع و بسيار مطلوب بوده و درختان بيد مجنون، افرا و سپيدار فراواني در آنجا وجود داشته است.
درياچه هامون در سه هزار و 200 سال قبل از ميلاد درياچه اي بزرگ و پرآب بوده و چندين رودخانه دائمي مانند هيرمند آن را تغذيه مي كرده به طوريكه در كاوش هاي بدست آمده در اطراف شهرسوخته بستر نهرها و آبراه هاي گوناگوني پيدا شده كه مي توان گمان برد به مزارع كشاورزي آن شهر آب مي رساندند.
شهر سوخته داراي تشكيلات مرتب و منظمي بوده است.
آثار باقيمانده در آن نشان دهنده اينست كه اين شهر در هزاره سوم پيش از ميلاد داراي نظام مرتب و منظم آبرساني و تخليه فاضلاب بوده و دانش پزشكي (يا جادوگري علمي) در آن به حدي پيشرفته بوده كه پزشكان شهر نه تنها از علومي چون شكسته بندي آگاه بودند بلكه به اجراي اعمال شگفت انگيزي چون جراحي جمجمه نيز دست مي زدند.

** كشف نخستين چشم مصنوعي جهان در شهر سوخته
براي نخستين بار در شهر سوخته يك چشم مصنوعي با پيشينه چهار هزار و 800 سال كشف شد، اين چشم مصنوعي متعلق به زني 25 تا 30 ساله در يكي از گورهاي شهر سوخته مدفون شده و بر روي جمجمه او قرار داشته است.
چشم مصنوعي يافت شده در چشم چپ اين زن كار گذاشته شده و با وجود گذشت زمان هنوز سالم مانده است.
جنس اين چشم مصنوعي به طور كامل مشخص نشده اما به نظر مي رسد در ساخت آن از قير طبيعي مخلوط به نوعي چربي جانوري استفاده شده است.
بر روي اين چشم مصنوعي ريزترين مويرگ هاي داخل چشم توسط مفتول هاي طلايي به قطر كمتر از نيم ميلي متري طراحي شده و مردمك اين چشم نيز در وسط طراحي شده و تعدادي خطوط موازي كه تقريبا يك لوزي را تشكيل مي دهند پيرامون مردمك ديده مي شود.
سرپرست گروه باستان شناسي شهرسوخته در اين باره به خبرنگار ايرنا گفت: مطالعات نخستين نشان مي دهد كه اين چشم مربوط به چشم چپ زن تنومند مدفون در قبر شماره 6 هزار و 705 بوده است.
سيد منصور سيد سجادي بيان كرد: بر اساس بررسي ها، زير تاق ابروي اين زن آثار آبسه ديده مي شود و به علت تماس طولاني مدت بخش زيرين چشم مصنوعي با پلك چشم آثار ارگانيكي پلك چشم نيز در روي اين چشم مصنوعي مشهود است.
وي بيان كرد: بررسي هاي انسان شناسانه نشان داده كه به احتمال بسيار زياد اين زن بين 25 تا 30 سال سن داشته و دو رگه (سياه و سفيد) بوده است.
سجادي بيان كرد: ظرف هاي سفالي، مهرهاي تزييني، كيسه چرمي و يك آينه مفرغي در اين قبر پيدا شده است.

**كشف نخستين جراحي مغز جهان در شهر سوخته
يكي از شگفت انگيزترين يافته هاي اين شهر باستاني، پيدا شدن نشانه هاي كهن ترين جراحي مغز در آن است.
جمجمه اي از دختر 12 يا 13 ساله در اين شهر باستاني كشف شده كه در چهار هزار و 800 سال قبل پزشكان اين منطقه براي درمان بيماري هيدروسفالي (جمع شدن مايع در جمجمه) بخشي از استخوان جمجمه او را برداشته و جراحي كردند و اين دختر بچه نيز مدت ها بعد از اين عمل زنده مانده است.
اسكلت كامل اين دختر بچه پيدا شده و چهره او نيز توسط اندام شناسان ديرينه شناس باز سازي شده است.

** كشف خط كش پنج هزار ساله در شهر سوخته
خط كش ساخته شده از چوب آبنوس در كاوش هاي باستان شناسي شهر سوخته كشف شده است.
سرپرست گروه باستان شناسي شهر سوخته گفت: اين خط كش به طول 10 سانتي متر با دقت نيم ميلي متري از جنس آبنوس است؛ كشف اين وسيله نشانگر اين است كه ساكنان اين شهر باستاني پيشرفت هاي زيادي در زمينه علم رياضيات داشته اند.

** كشف قديمي ترين تخته نرد جهان در شهر سوخته
كهن ترين تخته نرد جهان از گور باستاني شماره 761 در شهر سوخته به همراه 60 مهره پيدا شده است.
اين تخته نرد؛ بسيار قديمي تر از تخته نردي است كه در گورستان سلطنتي «اور» در ميان رودان (بين النهرين) پيدا شده بود.
اين تخته نرد از جنس آبنوس و به شكل مستطيل ساخته شده است و بر روي آن يك مار كه ۲۰ بار به دور خود حلقه زده و دمش را در دهان گرفته، نقش بسته است.
اين تخته نرد ۲۰ خانه بازي و ۶۰ مهره دارد و مهره ها كه در يك ظرف سفالي در كنار تخت نرد قرار داشتند از سنگ هاي رايج شهر سوخته يعني لاجورد، عقيق و فيروزه ساخته شده اند.

** كشف نخستين پويانمايي (انيميشن) جهان در شهر سوخته
باستان شناسان هنگام كاوش در گور پنج هزار ساله جامي را يافتند كه نقش يك بُز و يك درخت روي آن ديده مي شد، آن ها پس از بررسي اين شي دريافتند نقش روي جام بر خلاف ديگر آثار به دست آمده از محوطه هاي تاريخي شهر سوخته، تكراري هدفمند دارد، به گونه اي كه حركت يك بُز به سوي درخت را نشان مي دهد.
هنرمندي كه جام سفالين را بوم نقاشي خود قرار داده، توانسته است در پنج حركت، بزي را طراحي كند كه به سمت درخت حركت و از برگ آن تغذيه مي كند.
باستان شناسان با نزديك كردن اين تصاوير به يكديگر موفق شدند نمونه اي از تصويري متحرك را در قالب فيلم 20 ثانيه اي به دست آورند.
بز از جمله حيواناتي است كه در رسيدن به ارتفاعات ماهر است و مي تواند با حركت جهشي به سمت بالا بجهد كه هنرمند نقاش شهر سوخته با دقت و زبردستي موفق شد جهش اين بز را به تصوير بكشد.
اين جام كه از آن براي نوشيدن استفاده مي شده 10 سانتي متر ارتفاع دارد و بر يك پايه استوار شده است.
سرپرست گروه باستان شناسي شهرسوخته گفت: تاكنون در دوره هاي قبل از تاريخ چنين تصويري ديده نشده و اين تصوير براي نخستين بار در شهر سوخته يافت شده است.
سيد منصور سيد سجادي ادامه داد: در بسياري از ظروف شكل هايي به چشم مي خورد كه تنها تكرار هستند و حركتي در آنها ديده نمي شود اما تحقيقات ما نشان داده است كه اين نقش، قديمي ترين ايده مردمان باستان براي ارائه «تصوير متحرك» و به تعبير امروزي «انيميشن» است.

** اشياي ديگر شهر سوخته
از ديگر اشياي مهم از ميان هزاران شي يافت شده، مي توان از سفال با امضاي سفال گر بر روي آن، چكش، سوزن، سنجاق سر زنانه، شهرك هاي مسكوني و ساختمان هاي همگاني هم چون آپارتمان و نيز بذر خربزه، حبوبات، ماهي خشك كرده، برنج، زيره، كوره هاي سفالگري، كوره هاي ذوب فلزات، دكمه، تبر، بندكفش، قلاب، شانه سر، طناب، سبد، گل مو، قاب هاي چوبي، كفش و كمربند نام برد كه هر كدام از آنها داستاني دارد بسان هفت گنج.
در سي و هشتمين اجلاس يونسكو در تاريخ 22 ژوئن 2014 مطابق با 1 تير 1393 شهر سوخته به عنوان ميراث جهاني يونسكو ثبت شد.
اين محوطه باستاني هفدهمين اثر تاريخي ايران در فهرست يونسكو است كه با برخورداري از قدمت 5000 ساله به عنوان يكي از پيشرفته ترين شهرهاي باستاني دنيا شناخته مي شود.
7316**3213