ضرورت مدیریت روان آب ها در بارش های سیل آسا

به گزارش ایرنا، این روزها موج اول و موج دوم بارش ها در 6 استان آن قدری كه چموشی می كند، كمتر كسی به فكر لطافت باران است.
كارشناسان اقلیم شناسی و محیط زیست در ابتدای دهه 80 نخستین بار در گفت وگوی اختصاصی با ایرنا مركز شهركرد به صورت مستمر نسبت به تغییر اقلیم هشدار می دادند.
تغییر اقلیم باعث افزایش میزان بارش در یك منطقه، برهم خوردن نظام بارشی، خشكسالی ممتد، تغییر الگوی بارش از برف به باران در زمستان و از همه مهمترین فرسایش خاك و پرُ شدن مخزن و دریاچه سدهای پایین دست رودخانه كارون می شود.
حالا این باران بی رحم و روان آب های چموش ناشی از تغییر اقلیم باعث شده است علاوه بر تخریب مزارع ، زیرساخت های ارتباطی ، رسوب گذاری در دریاچه های سدهای پایین دست حوضه های آبریز نیز بیش از گذشته شود.

**سیلاب ها ناشی از تغییر اقلیم
سیلاب‌های بی‌سابقه اخیر بزعم وزیر نیرو ناشی از تغییرات اقلیمی بر كره زمین است و پدیده تغییر اقلیم در حال تحمیل شدن به ایران است.
رضا اردكانیان عنوان كرد: سال گذشته در همین مقاطع زمانی ، كشور ما یكی از خشك‌ترین سال‌های آبی نیم قرن اخیر خود را سپری می‌كرد ولی بلافاصله پس از پشت سر گذاشتن این پدیده سخت كه امروزه در ادبیات از آن به عنوان ساختار اقلیمی یاد می‌شود با چنین سیلاب‌های بزرگی روبه‌رو می‌شویم، این مساله نتیجه تغییرات اقلیمی است كه بر كره زمین در حال تحمیل شدن است.
وی ادامه داد: ساخت سدها، لایروبی و ساماندهی رودخانه‌ها، آزادسازی حریم و بستر امری ضروری است و اگر چنین اقداماتی صورت نگیرد؛ آثار منفی سیلاب‌ها به مراتب بیشتر خواهد بود اما به هر حال این پدیده تغییر اقلیم در حال تحمیل شدن به كشور ما و بسیاری از جوامع دیگر است .

**مدیریت روان آب ها در برابر سیلاب ها
ایران در منطقه خشك و نیمه خشك قرار دارد كه با بارش های نامنظم مواجه است، تغییرات اقلیمی در سال های اخیر و اقدامات غیر كارشناسانه در گذشته موجب تشدید تغییرات در «نوع و میزان بارش» و «افزایش پدیده روان آب ها» شده كه میزان تلفات آب را تا حد قابل توجهی بیشتر كرده است.
با توجه به تجربه موفق برخی از كشورها در مهار روان آب ها و بهره برداری از این منابع و از طرفی موقعیت راهبردی استان چهارمحال و بختیاری به عنوان حوضه آبریز در تامین آب استان های همجوار، روان آب ها در كانون توجه قرار گرفته است.
روان آب به آب هایی اطلاق می شود كه براثر بارش ناگهانی یا ذوب برف در فرصتی كوتاه بر روی عرصه جاری می شود و با شدت به سمت پایین دست، جاری شده كه در اكثر مواقع نیز از دسترس خارج می شوند.
بارش هایی كه در مدت زمان كوتاه و با شدت به وقوع می پیوندد، فرصت جذب و نفوذ در لایه های زمین را پیدا نكرده و از طریق آبراهه های كوچك بر روی دامنه ها جریان پیدا می كند. با پیوستن این آبراهه ها به یكدیگر، گاه سیلاب پدید می آید كه علاوه بر ایجاد خسارت، بخش عمده ای از آب را به صورت تلفات از حوضه آبخیز خارج می كند كه مدیریت این پدیده را حائز اهمیت كرده است.

**سیلاب ها از كجا می آیند ؟
رئیس مركز تحقیقات كشاورزی و منابع طبیعی چهارمحال و بختیاری، علت معضل تشدید غیرطبیعی روان آب ها را «تغییر اقلیم» و «اقدامات غیراصولی انسان ها» عنوان كرد و گفت: ذوب شدن این برف به مرور زمان باعث نفوذ به اعماق زمین می شد و سفره های آب زیرزمینی را تغذیه می كرد، اما در حال حاضر این بارش ها علاوه بر كاهش محسوس، از برف به باران تغییر كرده است كه با شدت زیاد و در مدت زمان كوتاه به وقوع می پیوندد و این عامل باعث می شود كه فرصت جذب و نفوذ آن در زمین به وجود نیامده و در نتیجه موجب جاری شدن روان آب های سیل آسا و خسارت بار شود.
حسن جهانبازی در گفت وگو با ایرنا افزود: با تخریب منابع طبیعی، پوشش گیاهی و جنگل ها به دلیل وابستگی زیاد مردم به عرصه های طبیعی، جذب و نفوذپذیری آب در بالادست نیز كاهش یافته است.
این محقق منابع طبیعی و كشاورزی افزود: حضور بیش از حد انسان و چرای بی رویه دام كه موجب كوبیده شدن و از بین رفتن تخلخل خاك می شود، احتمال وقوع سیل را افزایش می دهد.
وی ساخت و سازهای غیراصولی در حاشیه رودخانه ها بدون توجه به آمارهای بلند مدت هواشناسی و یا طغیان رودها را از دیگر عوامل انسانی دانست.
جهانبازی تاكید كرد: حتی توجه به خشكه رودها كه خود مسیل سیلاب هستند در زمان وقوع بارندگی ها حائز اهمیت است.
جهانبازی تصریح كرد: مدیریت و مهار روان آب ها تنها مختص عرصه های طبیعی نیست، بلكه «آبخیزداری شهری»، علمی است كه در سراسر دنیا مورد توجه قرار گرفته است.
این كارشناس منابع طبیعی و مطالعات كشاورزی در ادامه گفت: مدیریت منابع آبی و فضای سبز شهری در مدیریت مصرف آب نقش مهمی ایفا می كند كه لازم است در طراحی شهری راهكارهایی در این راستا منظور شود.
وی تاكید كرد: تغییرات اقلیمی جدی است و بارش ها قابل پیش بینی نیستند، بنابراین باید این توانمندی وجود داشته باشد كه در صورت افزایش بارش ها در طول یكسال آبی، آنها را مهار و در صورتی كه با كاهش بارش ها مواجه شدیم، راهكار مناسب را از پیش تعیین كرده باشیم كه در حقیقت سازگار شدن با شرایط است.
جهانبازی خاطرنشان كرد: بازنگری اساسی در ساختار شهری و توجه به مسائل مدیریت شهری و ساخت و سازها با رویكرد مهار روان آب ها و مدیریت مصرف باید در دستور كار قرار بگیرد، از طرفی توسعه فضای سبز با گیاهان بومی و نیاز آبی كم لازمه امروز شهرهای كم بارش است.
جهانبازی ادامه داد: سازگاری با شرایط به وجود آمده و كمك به احیای طبیعت در گرو تغییر در نحوه و میزان مصرف آب است كه نیازمند اعمال تغییراتی در الگوی كار و مشاغل مرتبط در این حوزه است، بنابراین راهكارهای جایگزین تامین معیشت مردم، متناسب و همخوان با شرایط محیط و تخصص افراد نیز باید در نظر گرفته شود.
وی همچنین تغییرات اساسی در الگوهای رایج كشاورزی و ترویج كشت و پرورش ارقام اصلاحی سازگار با شرایط آبی كم و پربازده و یا گیاهان دارویی بومی را لازمه رسیدن به این اهداف عنوان كرد.
رئیس مركز تحقیقات كشاورزی و منابع طبیعی استان گفت: با توجه به اینكه عمده بارش های چهارمحال و بختیاری در فصل غیر رویشی است، بهتر است آب های حاصل از بارش از طریق كانال ها و آبراهه ها به سامانه های آبخیز به منظور استفاده در فصل های رویشی و كشت و كار هدایت شوند كه با كاهش بهره برداری از منابع آبی زیرزمینی همراه است.

**سیلاب ها نیازمند مدیریت
كارشناس ارشد آب های سطحی و تخصیص شركت آب منطقه ای چهارمحال و بختیاری نیز در رابطه با عوامل بروز پدیده روان آب ها گفت: میزان نفوذ پذیری خاك، چاله و عوارض موجود در سطح زمین و میزان جذب برگ آب یا همان آب جذب شده توسط پوشش های گیاهی سه عامل مهم تعیین كننده در نگه داشت سطحی حوزه هستند.
میلاد خواستار در گفت و گو با ایرنا افزود: هر چقدر این عوامل افزایش پیدا كنند میزان روان آب ها كاهش یافته و نفوذ به منابع زیرزمینی آب با رشد قابل توجهی مواجه خواهد شد و از سیلاب جلوگیری می كند.
وی در ادامه افزود: از دیگر عوامل موثر بر شدت جریان روان آب ها نیز شیب حوضه آبی ، مدت و شدت بارش و فاصله زمانی میان 2 بارش متوالی است.
خواستار در خصوص راهكارهای مهار و مدیریت روان آب ها گفت: رویكردهای جدید مهار سیلاب و روان آب ها از منظر زیست محیطی در حوزه شهری و غیر شهری تقسیم بندی می شود كه می تواند این مدیریت به صورت سازه ای یا غیر سازه ای صورت پذیرد و بكارگیری شیوه های غیرسازه ای كه موجب دخل و تصرف در شرایط زیست محیطی منطقه نیز نمی شوند، در اولویت است.
كارشناس ارشد آب های سطحی و تخصیص شركت آب منطقه ای در خصوص شرایط و ظرفیت های چهارمحال و بختیاری در مهار روان آب ها گفت: شرایط توپوگرافی و كوهستانی بودن یك استان و سرچشمه بودن و توجه به حقابه حوزه های پایین دست، محدودیت های بسیاری را برای نگهداشت این آب ها در این استان ایجاد می كند.
خواستار خاطرنشان كرد: متاسفانه مشكل استان چهارمحال و بختیاری نبود ' اندركنش ' (تحلیل دینامیك خاك و سازه ) آب های سطحی و زیرزمینی است، زیرا با توجه به خصوصیت فیزیوگرافی حوزه ها، بیشتر آبخوان ها با عمق آبرفت پایین در دشت ها قرار گرفته و بیشترین سیلاب ها در رودخانه بازفت، ارمند و كوهرنگ به وقوع می پیوندد كه فاقد آبخوان می باشد.
خواستار، دغدغه مهم امروز كشور و بویژه استان را 'عدم مدیریت جامع منابع آب و مصرف' برشمرد و در ادامه مطرح كرد: روان آب خروجی در یك سال آبی استان در گذشته افزون بر 5 میلیارد مترمكعب بود كه در سال های اخیر به 3.5 میلیارد مترمكعب رسید.
به گفته وی، این آمار نشان دهنده كاهش 40 درصدی میزان روان آب های استان چهارمحال و بختیاری ناشی از كاهش بارش ها و افزایش مصرف طی سال های اخیر بود.
وی افزود: همانطور كه پیشتر نیز اشاره شد بهترین شیوه مدیریت روان آب ها، پیشگیری از بروز آن و تقویت پوشش گیاهی در سرشاخه هاست.
به گفته وی، از طرفی با ایجاد برخی زیرساخت ها در كنار این راهكارهای طبیعی می توان به تقویت آب های زیرزمینی كمك نمود و مدیریت بر روان آب ها را افزایش داد، اما گاه ممانعت قانونی و لابی گری ها مانع از ایجاد چنین زیر ساخت هایی می شود.
خواستار گفت: برنامه ریزی جهت ساخت سدهای تاخیری به منظور تغذیه آبخوان ها و احداث شبكه سراسری كه روان آب ها را به سدهای خشك استان هدایت كند، راهكار دیگری است كه مصرف را به سمت آب های سطحی و كاهش استفاده از منابع زیرزمینی سوق خواهد داد.

**آبخیرداری راه اصلی مقابله با سیلاب
رییس اداره كنترل سیلاب و آبخوانداری اداره كل منابع طبیعی چهارمحال و بختیاری نیز روان آب ها را سیر طبیعی و تضمین كننده تنفس حیات منطقه دانست كه با عوامل مخل سال های اخیر از حالت طبیعی خارج شده و آن را بعضا به یك پدیده خسارت بار نیز تبدیل كرده است.
احمد قنبری در گفت وگو با ایرنا ، روان آب ها را امتیازی برای حوضه آبریز دانست كه به فوریت از دسترس خارج می شود، علاوه بر اینكه ذخیره و نفوذ این آب ها به سفره های آب های زیرزمینی راهكاری برای بهره برداری از این منابع است.
وی، با اشاره به لازمه دستیابی مدیریت جامع در حوزه آب به اهمیت مشاركت مردم در دستیابی به این مهم بویژه در عرصه های طبیعی تاكید كرد و گفت: اداره منابع طبیعی استان عملیات سازه ای به منطور كنترل سیلاب در برخی نقاط استان انجام داده و همچنین اقدامات بیولوژیكی با هدف احیای مراتع در بالادست را در دست اقدام دارد.
قنبری تاكید كرد : هر چند مقابله با تغییرات اقلیمی ممكن نیست اما جلوگیری از عوامل انسانی تشدید كننده روان آب ها، باید مورد توجه قرار گیرد.
رییس اداره كنترل سیلاب و آبخوانداری اداره كل منابع طبیعی چهارمحال و بختیاری گفت: گستردگی این عوامل و درهم تنیدگی آنها با مسائل معیشتی مردم باعث شده تا رفع این موارد از عهده یك سازمان كوچك خارج شود و در حقیقت نیازمند مدیریت جامع از سوی یك نهاد قدرتمند كشوری باشد.

**بروز سیلاب ها در حوضه بدون آبخوان
معاون مدیریت بحران استانداری چهارمحال و بختیاری نیز با اشاره به حائز اهمیت بودن پیشگیری از بروز بحران و كنترل پدیده روان آب ها، تقویت ظرفیت آبخیزداری و آبخوان داری در عرصه های محیط زیستی را مهمترین عامل بازدارنده به وجود آمدن بحران هایی نظیر سیلاب های خسارت بار دانست.
خسرو كیانی افزود: مهمترین وظیفه مدیریت بحران پیش بینی و پیشگیری از بحران با تعیین سطح خطرپذیری است و تلاش این سازمان بر این است كه تا جای ممكن بحران رخ ندهد و یا در صورت رخداد، كمترین تلفات و خسارات ممكن را متحمل شویم.

**مهار سیلاب ها نیازمند نگرشی متفاوت
رئیس گروه حفاظت و بهره برداری از آب های سطحی چهارمحال و بختیاری نیز اظهار داشت: در دهه های اخیر بحران وقوع سیلاب مطرح بوده كه هر بار با نگرش و راهكارهای متفاوتی با آن برخورد شده است.
محمد گلمحمدی سامانی، بزرگترین معضل در این باره را «عدم نگاه تخصصی و جامع» به مسائل آب دانست و افزود: كنترل خسارت های ناشی از بحران سیل یا روان آب كه به صورت آنی و لحظه ای رخ می دهد، به سمت مدیریت بحران سوق پیدا كرده است.
وی با اشاره به اقدامات اخیر سازمان آب منطقه ای از جمله تعدیل پروانه های آب زیرزمینی، تغذیه مصنوعی دشت ها، افزایش گروه های گشت و بازرسی و نصب كنتورهای هوشمند، همكاری و توجه همه جانبه نهادها و مدیریت مصرف بهینه آب را خواستار شد.

**فرسایش خاك صدمه زیرپوستی سیلاب
یكی از مهمترین معضلات سیلاب علاوه بر تخریب زیربناها و مزارع، فرسایش خاك است كه باعث می شود یك استان در آینده به منطقه ای كویری تبدیل شود.
فرسایش خاك به عنوان یكی از تهدیدهای مهم زیست محیطی است كه كره زمین را تهدید می كند و در ایران نیز میانگین فرسایش خاك بالاست.
در حالی كه فرسایش خاك در دنیا 5 تن در هر هكتار و در استان چهارمحال و بختیاری تا 25 تن در هر هكتار نیز می رسد كه این امر زنگ خطر جدی برای این استان است.
فرسایش خاك عبارت است از فرسودگی و از بین رفتن مداوم خاك سطح زمین (انتقال یا حركت آن از نقطه ای به نقطه دیگر در سطح زمین) توسط آب، باد و یا بهره برداری بی رویه از منابع كه این امر باعث تخریب اكوسیستم و همچنین حیات می شود.
فرسایش خاك باعث می شود، گل و لای از بالادست به سمت پایین دست رودخانه ها حركت و علاوه بر نابودی خاك، دریاچه های سدها را نیز پر از گل و لای كند ، كه این امر باعث ایجاد هزینه های بیشتر برای منابع سدها می شود.
با این اوصاف، اجرای طرح های آبخیزداری و آبخوان داری از كارهای است كه می تواند جلو فرسایش خاك را بگیرد و كارشناسان عقیده دارند هر هكتار عملیات آبخیزداری از فرسایش 2.5 تن فرسایش خاك در سال جلوگیری می كند.
هر هكتار عملیات آبخیزداری ذخیره سازی و تزریق 500 متر مكعب آب به حوضه آب های زیرزمینی را به دنبال دارد.
به طور میانگین برای تولید یك سانتیمتر خاك در دنیا بیش از400 سال طول زمان نیاز است كه این امر در ایران به دلیل وضعیت خشك و توپوگرافی بیش از 800 سال زمان نیاز دارد كه این میزان 2برابر میانگین جهانی است.

**آبهای روان و سیلاب مهمترین علت فرسایش خاك
معاون آبخیزداری اداره كل منایع طبیعی چهارمحال وبختیاری می گوید : یكی از مهمترین عوامل فرسایش خاك در استان آب های روان و سطحی است، كه بر اثر جاری شدن روان آب های ناشی از بارندگی ، فرسایش خاك صورت می گیرد.
علی محمد محمدی در گفت و گو با ایرنا افزود: 85 درصد مساحت استان اراضی جنگلی و مرتعی و كمتر از 15 درصد اراضی كشاورزی و مسكونی است.
وی ، به عوامل طبیعی و انسانی به عنوان 2 عامل تخریب خاك اشاره كرد و گفت: عامل انسانی از جمله چرای دام مازاد در طبیعت، بی توجهی به ظرفیت متناسب با اراضی برای كشت، بی توجهی دستگاه های عمرانی به بحث حفاظت خاك و تبدیل كردن اراضی جنگلی با شخم شیار برای زمین كشاورزی از عوامل و تهدیدهای انسانی برای خاك و منابع طبیعی است.
محمدی گفت: در راستای مقابله با فرسایش خاك این اداره كل 3دسته اقدامات بیولوژیك، بیومكانیك و مكانیكی را در دست اجرا دارد.
به گفته وی، اقدامات آبخیزداری، مجموعه اقدامات مدیریتی و اجرایی در جهت حفاظت منابع آب و خاك در حوزه آبخیز و آبخیزداری را عملیات آبخیزداری و آبخوانداری است.
محمدی افزود: تاكنون 2 هزار بند سنگی ملاتی و 80 بند خاكی در استان احداث شده و امسال 147 بند سنگی ملاتی و 7 بند خاكی احداث شده است.
وی به وجود 2 سد كارون و زاینده رود در استان اشاره كرد و گفت: با جاری شدن روان آب ها و بالا بودن میزان فرسایش خاك ، میزان رسوب در پشت سدها زیاد است.
محمدی اظهار داشت: در استان با توجه به وضعیت توپوگرافی بین 500 هزار تا 3 میلیون ریال به ازای هر متر مكعب هزینه كنترل رسوب می شود.
وی ، با تاكید براینكه فرسایش خاك موجب می شود كه توان خاك حاصلخیز كمتر و تولید رسوب زیاد وكیفیت آبهای سطحی كاهش پیدا كند، افزود: فرسایش خاك زمینه ساز كاهش عمر مفید مخازن سدها بزرگ در خروجی استان نیز می شود.

**ضرورت آبخیرداری برای كنترل سیلاب
مدیركل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال وبختیاری نیز با اشاره به بالا بودن میزان فرسایش خاك دراستان به ضرورت اجرای طرح های آبخیزداری و آبخوان داری با هدف حفظ منابع آب و خاك در استان تاكید كرد.
علی محمدی مقدم افزود : نفوذ آب در سفره های زیرزمینی و جلوگیری از سیل و فرسایش خاك و كاهش روان اب ها، از مهمترین مزایای اجرای طرح های آبخیزداری در استان است.
به گفته وی، با افزایش فرسایش خاك ، حاصلخیزی زمین های كشاورزی و رسوب خاك در پشت سدها افزایش می یابد و زمینه خالی شدن روستاها ار سكنه را افزایش می دهد.
محمدی مقدم ، كاهش روان اب ها، نفوذ آب در سفره های زیرزمینی و جلوگیری از سیل و فرسایش خاك را از مزایای اجرای طرحهای آبخیرداری عنوان كرد.
وی تاكید كرد: در حال حاضر 120 سازه ملاتی، 2 سیلاب پخش كن و 5 بند خاكی نیمه تمام در سطح استان وجود دارد كه با تامین به موقع اعتبار، این تعداد طرح در نیمه دوم امسال تكمیل خواهد شد.
وی گفت: تاكنون 2 هزار بند ملاتی، 80بند خاكی، 314 گابیون، 7مورد آبگیر، 100 سد خشكه چین، 16 مورد كف بند و سد زیرزمینی در بخش آبخیزداری منابع طبیعی استان اجرا شده است.
به گزارش ایرنا، بدنبال بارش های سیل آسای هفته گذشته 4 هزار میلیارد ریال خسارت به بخش های مختلف این استان وارد شد.
در موج نخست بارش های بهاری چهارمحال و بختیاری سرعت باد در استان به طور میانگین 95 كیلومتر و در شهرستان كوهرنگ تا 135 كیلومتر بر ساعت بود.
براساس پیش بینی سازمان هواشناسی موج دوم بارش های سیل آسا از اواخر یكشنبه 11 فروردین 1398 تا صبح سه شنبه 13 ماه جاری در چهارمحال و بختیاری رخ می دهد.
میانگین بارش برای چهارمحال و بختیاری بیش از 100 میلیمتر به مدت 48 ساعت پیش بینی شده كه شدت آن برای در روز دوشنبه است.
در موج نخست بارش های سیل آسا در چهارمحال و بختیاری بیشترین بارش در شهرستان كوهرنگ یه میزان 283 میلیمتر ثبت شد.
گزارش از : محمود رئیسی
2097/6021