استان همدان با 12 منطقه حفاظت شده و 6 منطقه شكار ممنوع دارای محیط زیستی بكر و زیباست به گونه ای كه طبق آخرین آمار دریافتی بیش از 307 گونه جانوری در مناطق حفاظت شده این استان حضور دارند.
برخی از گونه ها به واسطه ارزش اكولوژیكی و فراوانی آن به عنوان گونه شاخص جانوری در این استان شناخته می شوند كه مهمترین آن می توان به گونه كل یا همان پازن اشاره كرد.
حضور پر تعداد پازن در منطقه تویسركان بیش از دیگر مناطق مشهود است و منطقه حفاظت شده خانگرمز با وسعت حدود 80 هكتار كه زیستگاه گونه های مختلف از جمله پستانداران، پرندگان، خزندگان، دوزیستان و گونه شاخص كل است.
اهمیت خانگرمز تویسركان موجب شد تا با تصویب شورای عالی محیط زیست كشور این منطقه به پایگاه حیات وحش ارتقا یابد تا علاوه بر كاركرد گذشته، بتوان كارهای علمی و پژوهشی در این منطقه انجام داد.
برای بررسی وضعیت گونه «پازن» در همدان با مهدی صفی خانی معاون فنی اداره كل حفاظت محیط زیست همدان به گفت و گو نشستیم كه این مسئول گفت و گوی خود را با بیان فلسفه و اهمیت شكار آغاز كرد.
معاون فنی اداره كل حفاظت محیط زیست همدان گفت: از زمان تشكیل سامان شكار بانی كه با گذشت زمان به حفاظت محیط زیست تبدیل شد، شكار دارای موافق و مخالفانی بوده است.
مهدی صفی خانی یادآوری كرد: وقتی ریشه ها را بررسی و ضوابط و قوانین را مطالعه می كنیم هیچ جا به ایجاد شكاربانی با هدف جلوگیری و ممنوعیت از شكار بر نمی خوریم.
وی ادامه داد: بلكه مجموعه شكاربانی با هدف حفظ ، حراست و ایجاد تعادل گونه های حیات وحش و مدیریت آن دایر شد در غیر این صورت معطوف شدن فعالیت ها تنها به حفظ و حراست و بی توجهی به مدیریت، وضعیت گونه های جانوری را در دراز مدت با مشكل مواجه می كرد.
معاون فنی اداره كل حفاظت محیط زیست همدان گفت: هدف از ایجاد سازمان حفاظت محیط زیست ایجاد تعادل است تا مجموعه حیات وحش، تنوع گونه ای و ژنتیكی در كشور حفظ شود.
صفی خانی ادامه داد: در غیر اینصورت افزایش بی رویه جمعیت گونه های جانوری آنها را به آفت طبیعت و مردم تبدیل كرده یا بر اثر شكار و صید بی رویه، نسل آنها به خطر افتاده و موجب مهاجرت دیگر گونه ها شده است.
** تلاش برای حذف گونه های جانوری
وی مثال زد: حضور گونه گرگ در شهرستان های شمالی گزارش شده است در حالیكه این گونه مزاحم نیست بلكه گرگ با وجود خوی درندگی، حمله و شكار از دهه های گذشته در طبیعت حضور داشته و حتی در كتاب های درسی نیز بحث حمله گرگ به دام با عنوان «چوپان درغگو» گنجانده شده است.
معاون فنی اداره كل حفاظت محیط زیست همدان ادامه داد: به گرگ نمی توان امر و نهی كرد، این گونه زیست و مدل زندگی خود را دارد، آیا گرگ حق حیات ندارد؟
صفی خانی گفت: برخی مواقع عده ای به بهانه مزاحمت خواستار حذف گونه ای را دارند، علت مزاحمت یك حیوان چیست؟ بهتر است ابتدا عملكرد خود در طبیعت را بررسی كنیم.
وی افزود: مردم اقدام به تخریب زیستگاه پرندگان به عنوان محل پرورش و زندگی طعمه و شكار گرگ می كنند در كنار آن شكارچیانی بدون هیچگونه مدیریت و دریافت مجوز، گونه های مختلف از جمله خرگوش را شكار كردند.
معاون فنی اداره كل حفاظت محیط زیست همدان اضافه كرد: مردم خواستار از بین بردن گونه آشنا به قانون طبیعی شكار از جمله گرگ، هستند اما به افراد شكاركُش كه تنها به فكر سرگرمی و شكار هستند اجازه ورود به طبیعت را می دهند.
صفی خانی ادامه داد: شكارچیانی كه زمان و ساعت شكار را نمی دانند بی رویه اقدام به تلف كردن هر جنبده ای كه جلویش ظاهر می شود می كنند.
وی ادامه داد: همچنین برخی گونه گراز را كه زیستگاه خود را از دست داده آفت كشاورزی می دانند در حالیكه كشاورزان محل زندگی آنها را تسخیر كرده اند.
معاون فنی اداره كل حفاظت محیط زیست همدان گفت: عده ای از كشاورزان درخواست غیر قانونی حذف این گونه را دارند اما با از بین بردن گراز در اصل بخشی از منبع غذایی گونه گرگ را از بین برده ایم سپس گونه گرگ آفت می شود.
** نزاع خونین پازن برای تشكیل حرم سرا
صفی خانی افزود: به ازای هر كل یا پازن باید بین چهار تا 10 گونه ماده وجود داشته باشد تا چرخه طبیعت حالت طبیعی خود حفظ كند چراكه یك حیوان نر قابلیت باروری این میزان حیوان ماده را دارد.
وی اضافه كرد: پس از بررسی منطقه خانگرمز تویسركان مشخص شد كه جمعیت گونه نر بیش از ماده بوده و بر هم خوردن این تعادل آسیب هایی را داشته است.
معاون فنی اداره كل حفاظت محیط زیست همدان با طرح این سوال كه در این مواقع چه اتفاقی رخ می دهد پاسخ داد: پازن هایی كه سن و قدرت بدنی بالایی دارند اجازه نمی دهند گونه های نر و جوان در فصل جفتگیری با جنس ماده جفت گیری كنند و باروری اتفاق بیفتد.
صفی خانی گفت: در این صورت گونه پیر هم به تنهایی نمی تواند چند گونه را بارور كند در نتیجه شمار گونه های ماده ای كه در فصل جفت گیری شانس باروری را از دست می دهند افزایش می یابد.
وی ادامه داد: با كاهش جمعیت جنس ماده باردار، به مرور زمان این اتفاق موجب می شود به سمت اضمحلال جمعیت گونه ها برویم.
معاون فنی اداره كل حفاظت محیط زیست همدان اضافه كرد: گونه كل و بز باید در فصل جفت گیری حرم سرا تشكیل دهند و یك نر تعدادی گونه ماده را دور خود داشته باشد.
صفی خانی ادامه داد: بر هم خوردن تعادل جمعیت و كاهش جنس ماده موجب بروز نزاع خونین بین حیوانات شده و در این درگیری گونه های نر ضعیف و ناتوان تلف می شوند.
وی ادامه داد: 6 گونه نر (پازن) در فصل «كل مستی» كه آذرماه است بر اثر درگیری شدید و خونین و شاخ زدن به یكدیگر تلف شدند.
معاون فنی اداره كل حفاظت محیط زیست همدان اظهار داشت: تداوم این وضعیت موجب خروج گونه ها از چرخه حیات شده و مدیریت نكردن گونه ها زمینه ای برای از بین رفتن ژن غالب منطقه و در نهایت اضمحلال جمعیت می شود چرا كه گونه های سودمند از بین می روند.
صفی خانی افزود: شكارچیان غیرمجاز ترجیح به شكار جنس نر دارند؛ اما با وجود همه خطراتی كه جنس نر را تهدید می كند جمعیت جنس ماده رو به كاهش است.
وی توضیح داد: طبق بررسی های صورت گرفته در یك منطقه شاهد افزایش نر زایی هستیم؛ با این وجود علت از بین رفتن جنس ماده؟ چرایی آن؟ عواملی داخلی و بیرونی كه موجب می شوند بره های جنس ماده به تعداد مناسب و سن بلوغ نرسند؟ مشخص نیست.
معاون فنی اداره كل حفاظت محیط زیست همدان اضافه كرد: طبق بررسی های صورت گرفته در منطقه خانگرمز به عنوان كانون جمعیتی كل و بز، آمار جمعیت جنس نر رو به افزایش است.
** انتقال پازن ها
صفی خانی با بیان اینكه تنها راهكار در این مواقع مدیریت جمعیت گونه ها است گفت: بنابراین زنده گیری و انتقال تعدادی «كل» از منطقه خانگرمز تویسركان به «لشگردر» ملایر و «ملوسان» نهاوند در دستور كار قرار گرفت.
وی اضافه كرد: یك كار مطالعاتی توسط دانشگاه دولتی اراك با محوریت امكان سنجی انتقال كل و بز منطقه خانگرمز به لشگردر ملایر و ملوسان نهاوند صورت گرفت.
معاون فنی اداره كل حفاظت محیط زیست همدان افزود: با توجه به وجود كل و بز در منطقه «لشگردر» ملایر انتقال این گونه از تویسركان به این منطقه به نوعی شارژ منطقه تلقی می شود.
صفی خانی بیان كرد: منطقه «ملوسان» نهاوند زیستگاه قدیمی كل و بز بوده ولی هم اینك این گونه در این منطقه دیده نمی شود بنابراین هم اینك انتقالی به ملوسان صورت نمی گیرد.
** لشگردر ملایر نیازمند پویایی ژنتیكی
وی گفت: وضعیت آمار جمعیتی كل و بز در منطقه لشگردر ملایر نگران كننده بود برای اینكه در این منطقه در دراز مدت جمعیت پویا از بین می رود.
معاون فنی اداره كل حفاظت محیط زیست همدان توضیح داد: با افزایش نرخ درون آمیزی یعنی اختلال ژنتیكی كه در اثر جفتگیری گونه هایی فامیل و ژن های نزدیك رخ داده فاصله ژنتیكی كاهش و یك نسل ضعیف ایجاد می شود كه این روند آسیب پذیر و پویای جمعیت را كاهش می دهد.
صفی خانی علت انتخاب بهمن ماه سال گذشته برای جابجایی پازن را كم كردن شمار جمعیت نر در منطقه حفاظت شده خانگرمز تویسركان، مدیریت جمعیت این گونه در خانگرمز و پویایی ژنتیكی جمعیتی در لشگردر عنوان كرد.
** شكار راهی برای مدیریت گونه های جانوری
معاون فنی اداره كل حفاظت محیط زیست همدان گفت: علاوه بر انتقال و جابجایی گونه ها از منطقه ای به منطقه دیگر، شیوه های دیگری برای مدیریت به جای تلف كردن و شكار به منظور پویای جمعیت موثر پیش بینی شده است.
صفی خانی توضیح داد: قانونگذار از ابتدا برای مدیریت بهتر یك گونه واقع یك منطقه راهكار شكار را نیز پیش بینی كرده است.
وی ادامه داد: بر اساس مطالعات گونه های پیر كاركرد مثبتی ندارند حتی زمان جفتگیری احتمال آسیب زدن توسط آنها به دیگر همنوعان بالا بوده یا احتمال تلف شدن به حالت طبیعی برای گونه های پیر زیاد است.
معاون فنی اداره كل حفاظت محیط زیست همدان افزود: در عین حال میزان آسیب پذیری حیوانات پیر بالا بوده و اگر به خاطر ضعف بدنی و كاهش توان بدنی دچار بیماری ناقل شوند می توانند این بیماری را به دیگر گونه ها منتقل كنند.
صفی خانی اظهار داشت: وقتی در كنار كنترل جمعیت حیوانات می توان استفاده بهینه از آنها داشت اجازه شكار پیش از تلف شدن گونه های پیر و وارد كردن آسیب به منطقه امری منطقی است.
وی اضافه كرد: بنابراین برای مدیریت جمعیت، طبق قانون اجازه شكار برخی گونه ها به شكارچیان بومی، غیر بومی و خارجی داده می شود.
معاون فنی اداره كل حفاظت محیط زیست همدان تاكید كرد: در فصل «كل مستی» برای تصاحب یك جنس ماده، پنج جنس نر درگیر می شدند بنابراین برای مدیریت این وضعیت می توان از روش انتقال گونه ها یا شكار بهره گرفت.
** مهاجرت عمودی «كل و بز»
صفی خانی گفت: مهاجرت گونه قوچ و میش افقی بوده و هم اینك قوچ و میش در بین لشگردر ملایر و منطقه حفاظت شده هفتاد قله اراك در حال تردد هستند اما گونه كل و بز به صورت عمودی مهاجرت می كند.
وی توضیح داد: كل و بز از ارتفاع به پایین دست مهاجرت كرده سپس بر اساس شرایط و نیاز طبیعی دوباره به ارتفاع می رود بنابراین مهاجرت پازن ها كم است.
معاون فنی اداره كل حفاظت محیط زیست همدان ادامه داد: البته وجود موانع طبیعی انسان ساز همچون جاده، راه آهن، خطوط انتقال نیرو و انرژی، شكل طبیعی زمین را بر هم زده و رشد وحشتناك زمین های كشاورزی و باغ ها در عرصه ها طبیعی، مهاجرت گونه ها را به حداقل رسانده است.
صفی خانی اضافه كرد: یكی از دلایل اصلی بروز مشكل در مدیریت گونه های همچون «پازن» نبود امكان جابجایی است.
وی افزود: با این وجود پس از انتقال پازن از خانگرمز تویسركان به لشگردر ملایر، مهاجرت بعدی معكوس نیست و بازگشت آنها به زیستگاه طبیعی خود در خانگرمز با وجود این همه عوارض انسان ساخت ممكن نیست.
مصاحبه: علیرضا جهانگیری
7526/2087
همدان- ایرنا- فراوانی حضور گونه كل و بز «پازن» در منطقه حفاظت شده خانگرمز تویسركان نمای زیبا از تسلط این گونه را به نمایش گذاشته است.
