معیری؛ ترانه سرایی در طلب گنج گوهر وجود

به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ محمدحسن معیری معروف به رهی یكی از شاعران بنام معاصر محسوب می شود كه غزلیات فاخرش از نظر مضمون و قالب بسیار شنیدنی و مورد توجه بود. معیری در 10 اردیبهشت 1288خورشیدی در تهران و در خانواده ای اهل ادب و هنر چشم به جهان گشود و تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در تهران به پایان رساند. وی از 1322 به ریاست كل انتشارات و تبلیغات وزارت پیشه و هنر ( وزارت صنایع فعلی) منصوب شد و پس از بازنشستگی در كتابخانه سلطنتی اشتغال یافت. رهی در اشعار فكاهی و انتقادی از نام مستعار «زاغچه»، «شاه پریون»، «گوشه‌گیر» و «حق گو» بهره می برد.

عشق اصلی ترین و مهمترین مضمون شعرها و غزل های معیری به شمار می آید. اما او به مضامین دیگری چون: «بی نیازی و وارستگی، انتقاد از روزگار، وطن پرستی، توصیف زیبایی ها و نكوداشت هنرمندان و دانشمندان» نیز توجه می كرد. قابلیت های شگفت انگیز ذاتی و اكتسابی رهی، وی را در پرداختن به هر یك از این موضوعات، بسیار توانمند و موفق نشان می داد.

مجموعه‌ای از اشعار معیری با عنوان «سایه عمر» در 1345 به چاپ رسید. رهی بی‌تردید یكی از چند چهره ممتاز غزل‌سرای معاصر ایران به شمار می رود. سبك او از شاعرانی چون سعدی، حافظ، مولوی، صائب و همچنین مسعود سعد سلمان و نظامی تاثیر می پذیرفت اما او دلبستگی و توجه بیشتری به زبان سعدی دارد و بسیاری معتقدند كه همان سادگی، روانی و طراوت غزل‌های سعدی را در بیشتر غزل‌های او نیز می‌توان یافت.

سروده های میهن پرستانه معیری به خصوص در بحران های اجتماعی در نشریه معتبری چون «تهران مصور» به چاپ رسید و او را به عنوان فردی ملی گرا معرفی كرد. طنزهای سیاسی و اجتماعی وی كه بیشتر آنها در نشریه «باباشمل» منتشر شد از ظرافت و نكته سنجی وی حكایت دارد. تصنیف ها و ترانه های دلكش این شاعر، نام او را در عرصه فرهنگ و ادب كشور جاودانه ساخت. سرانجام این غزل، ترانه و تصنیف سرای معاصر به دلیل بیماری در 24 آبان 1347 خورشیدی در 59 سالگی دیده از جهان فروبست.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به منظور واكاوی و بررسی ابعاد مختلف سبك و ویژگی آثار رهی معیری با «امیراسماعیل آذر» استاد ادبیات فارسی و مدیر گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه و مدیرعامل موسسه فرهنگی هنری «فرهنگبان» گفت وگو كرده است.

- در ادامه متن این گفت وگو را می خوانیم:
**ایرنا: درباره شاخص ترین ویژگی ها و سبك ادبی رهی معیری كه او را از دیگر شاعران معاصر متمایز كرده است، توضیح دهید؟
***آذر: رهی معیری را شاعر «معاصر سنتی» نامیده اند و در میان غزل سرایان معاصر كمتر فردی را می توان یافت كه شعرهایش همانند غزلیات رهی همچون «كریستال و بلور» درخشنده و جذاب باشد. واژه ها در شعرهای وی كلماتی بسیار گزینش شده و به جا است و عبارت «برق زده» به معنای چشمگیر و تاثیرگذار، بهترین توصیف برای واژگان در اشعار این شاعر به شمار می رود. موسیقی شعرهای معیری از دیگر ویژگی های برجسته سبك سرودن این ادیب كمتر شناخته شده ایرانی محسوب می شود به طوری كه خواننده پس از شنیدن این اشعار تحت تاثیر آهنگ و طنین آن به وجد می آید و برای خواندن چندباره آن تشویق می شود. معیری چنین می سراید:

در جستجوی اهل دلی عمر ما گذشت *** جان در هوای گوهر نایاب داده ایم
كامی نبرده ایم از آن سیمتن رهی *** از دور بوسه بر رخ مهتاب داده ایم

یا در جای دیگری از دیوان رهی می خوانیم:
اشكم ولی به پای عزیزان چكیده‌ام *** خارم ولی به سایه گل آرمیده‌ام
با یاد رنگ و بوی تو ای نو بهار عشق *** همچون بنفشه سر به گریبان كشیده‌ام
چون خاك در هوای تو از پا فتاده‌ام *** چون اشك در قفای تو با سر دویده‌ام
من جلوه شباب ندیدم به عمر خویش *** از دیگران حدیث جوانی شنیده‌ام
از جام عافیت می نابی نخورده‌ام *** وز شاخ آرزو گل عیشی نچیده‌ام
موی سپید را فلكم رایگان نداد *** این رشته را به نقد جوانی خریده‌ام

تمام این واژه ها كه در اشعار رهی استفاده می شود كلمات صیقل داده شده هستند كه از جان و روح شاعر برمی خیزد و حاصل سال ها مطالعه و كنكاش در آثار دیگر شاعران پارسی است. بحث ساختاری از فنی ترین و جدی ترین موضوعات ادبیات و شعر به شمار می رود و «فردینان دو سوسور» زبانشناس مشهور فرانسوی نظریات متعدد و معتبری در بحث ساختارگرایی و نشانه شناسی ارایه داده و برپایه نظریه وی كاری كه رهی معیری در ساختار شعر خود انجام داده باعث شده است كه تك تك كلمات و واژه‌های اشعارش به هم مرتبط و مفهوم واحد و یكتایی برسند و مفهوم و مضمون واحدی را القا كنند.

**ایرنا: تاثیرپذیری از شاعران كلاسیك ادبیات ایران همچون حافظ، مولوی، صائب، نظامی و بخصوص سعدی در نظم و نثر رهی معیری به روشنی قابل درك و دریافت است. درباره این الهام و ایده گرفتن به خصوص تاثیرپذیری رهی معیری از «سعدی» توضیح دهید؟
***آذر: رهی معیری با مطالعه مجموعه شعرهای كلاسیك و كهن فارسی، مانند هر انسان دیگری نیز از این اشعار و بزرگان ادبی تاثیر و الهام می گیرد. سعدی نیز یكی از افراد به شمار می رود كه به جهت بیان و كلام نغز و دلنشین مورد توجه رهی معیری گرفته و همین سبب تاثیرپذیری وی از سعدی و بیان اشعاری با كلمات و واژگان دلنشین شده است. به طور دقیق و تمثیلی نمی‌توان رهی را دنباله رو «سعدی» دانست اما اشعار زیادی از باب مضمون در دیوان شعر رهی وجود دارد كه ردپای تاثیرپذیری از شیخ شیراز را نمایان می كند.

برای توضیح بیشتر باید عنوان كرد كه سعدی تمام شاعران پس از خود را گمراه كرده است! چرا كه سادگی اشعار این شاعر خوش آوازه ایرانی همه را بر آن می دارد كه می‌توانند مانند او به سرایش شعر بپردازند در حالی كه اشعار سعدی در عین سادگی به ساختار و مضمون پیچیده و عمیق مجهز است كه نزدیك شدن به آن و دنباله روی از او كار ساده ای نیست.

مقلدان سعدی به بیش از 10 تن می رسند برای نمونه جامی، بهارستان را به تقلید از گلستان سعدی سرود و قایم مقام فراهانی قالب و سبك شعری را از سعدی گرفت اما در مقام مضمون و محتوا به بیان دغدغه ها و افكار خود پرداخت.

رهی معیری از جمله شاعران معاصر و تحت تاثیر سعدی بودكه از نظر بنده موفق به تكرار توفیق های شیخ اجل در بیان نثر و نظم نشد اما نمی‌توان از تاثیرپذیری او از سعدی نیز چشم‌پوشی كرد.

**ایرنا: زندگی شخصی و عدم تمایل رهی معیری برای ازدواج، یكی دیگر از وجوه قابل اعتنای حیات و حرفه رهی معیری است به طوری كه بسیاری از تحلیلگران عقیده دارند كه اشعار عاشقانه و احساسی رهی معیری كه بخش مهم و عظیمی از دیوان اشعارش را هم شامل شده است متاثر از عشق نافرجام او بوده است. شما به عنوان فردی كه از نزدیك هم با رهی آشنایی داشتید چه نگاهی به این بخش از شخصیت و منش رهی معیری دارید؟
***آذر: یكی دیگر از ویژگی های شخصیتی رهی معیری مربوط به ازدواج نكردن رهی می شود چنانچه وی درباره عدم تمایل به ازدواج خویش می گوید: «از آنجایی كه می دانم نمی توانم با فردی زندگی طولانی مدت داشته باشم دلم نمی آید یك انسان را به این میزان نیز از خود آزرده سازم.» این لطافت همچنان كه بنده موفق به دیدار او در سنین جوانی بودم به واقعی ترین شكل در رفتار و گفتارش قابل مشاهده و درك بود.

رهی معیری انسان بسیار معتقد و مقیدی بود و نقش مذهب در آثار رهی به خوبی قابل رویت است. بنده به عنوان یكی از افرادی كه بخشی از عمر خودم خود را صرف مطالعه و پژوهش درباره زندگی و حیات امام رضا (ع)كرده تا به حال شعری به تاثیرگذاری و زیبایی شعر رهی معیری درباره امام رضا (ع) نشنیده ام:

پهنه دریا چو نظرگاه ماست *** چشمه ناچیز نه دلخواه ماست
پرتو این كوكب رخشان نگر *** كوكبه شـاه خراسـان نـگـر
آینه غـیب نما را ببین *** ترك خودي گوي و خدا را ببین
هركه بر او نور رضا تافته است *** دردل خود گنج رضا یافته است
سایه شه مایه خرسـندي است *** مُلك رضا مُلك رضامندي است
این شعر روایت نیایش عاشقانه رهی معیری با حضرت ثامن الحجج (ع) است.

**ایرنا: در ارتباط با دیگر حوزه های فعالیت رهی معیری از جمله كار در رادیو و آثار منثور وی چه نظری دارید؟
***آذر: رهی معیری سال‌ها در برنامه گل‌های رنگارنگ رادیو در كنار داوود پیرنیا به همكاری مشغول بود و پس از داوود پیرنیا وی سه سال سرپرستی گل ها را بر عهده گرفت. معیری برخلاف آنچه او را فقط شاعر عنوان می كنند، حكایت های متعدد و در خور توجهی نیز دارد، برای نمونه حكایت «هر چه طلب می كنی از خویش كن» از جمله ماندگار ترین آنها است:
گنج تو باشد دل آگاه تو *** گوهر تو اشك سحرگاه تو
مایه امید مدان غیر را *** كعبه حاجات مخوان دیر را
غیر ز دلخواه تو آگاه نیست *** ز آنكه دلی را بدلی راه نیست
خواهش مرهم ز دل ریش كن *** هر چه طلب می كنی از خویش كن

همچنین می بایست گفت كه رهی معیری به هیچ وجه شاعر سیاسی نیست و باید او را شاعر اجتماعی نامید. در اینجا بحث تفاوت شاعر و ترانه سرا نیز مطرح می شود، چنان كه هر شاعری ترانه سرا نمی‌شود و هر ترانه سرایی قادر به گفتن شعر نیست اما رهی معیری را می توان خوش ذوق ترین، پرآوازه ترین و محكم ترین ترانه سرای معاصر نامید. می توان مهم ترین ویژگی معیری در شعر را دقت در گزینش و تركیب واژه دانست، وی با انتخاب دقیق واژگان مستعمل(متداول) در شعرهایش علاوه بر بالا بردن سطح كیفی و ساختار ادبی، رسوخ عمیقی در ذهن و دل مخاطب دارد.

**ایرنا: درباره تاثیرگذاری رهی معیری برادبیات معاصر ایران و همچنین آسیب شناسی ترانه سرایی در سال های گذشته چه ارزیابی دارید؟
***آذر: افرادی مانند رهی معیری و اخوان ثالث هزار سال ادبیات كهن پارسی را به ذهن خود كشیده و تاثیرات زیادی از بزرگان ادب فارسی همچون سعدی و مولانا جلال الدین بلخی در نظم و نثر خود گرفته اند كه این كار بسیار تحسین شده ای است. برخلاف نسل امروز كه بیشتر آنها از پیشینه ادبی خود ناآگاه هستند. در این میان صدا و سیما تلاش زیادی برای تقویت سلیقه مخاطب و بالا بردن ذایقه فرهنگی و ادبی مردم انجام می دهد. بدیع‌الزمان فروزانفر (ادیب معاصر) درباره خاستگاه اجتماعی و مخاطبان كتاب هایش می‌گوید: «حتی اگر یك تن هم كتاب های من را بخواند من برای او كتاب می نویسم» كه این اشاره ضمنی دلالت روشنی به تقویت سطح سلیقه مخاطب و رساندن آن به حد متعالی داردكه در مقایسه با رویكرد ترانه سرایان جدید و متاخر در تضاد كامل است.

پژوهشم**9280**2059**9131