به گزارش ایرنا، در این استان كه «گنجینه فرهنگها و معرفت ها» نام گرفته، همزیستی اقوام ترك و كرد، تات و تركمن و حتی بلوچ، دایره المعارفی از آداب و رسوم را با هم درآمیخته و آمیزه ای خلق كرده كه از هر زاویه، زیبایی دیگری دارد.
* خانه تكانی ماه رمضان
در بجنورد مركز خراسان شمالی با نزدیك شدن ماه مبارك رمضان مردم استان برای نظافت خانه، كاشانه و مسجد محل خود اقدام می‌كنند و در واقع با نظافت و خانه تكانی به پیشواز بهار قرآن می‌روند.
این حركت كه در بین همه ساكنان این شهر عمومیت دارد موجب می شود تا با فراغت و آسودگی خیال به انجام تكالیف دینی خویش بپردازند و در این نظافت عمومی پیر و جوان، زن و مرد برای پاكیزگی خانه، محله و مسجد و تكیه خود مشاركت دارند.
این ویژگی در بین همه اقوام مشترك است اما در برخی نقاط پررنگ تر است و جدی تر به آن پرداخته می شود.
* یا رمضان
اقوام تركمن اهل سنت ساكن در استان خراسان شمالی، آداب و رسوم متنوع تری دارند كه یكی از آنها آیین «یا رمضان» و ویژه شب های ماه رمضان است.
در این مراسم كه شب های سوم، چهاردهم و بیست و هفتم ماه مبارك رمضان برگزار می شود، جوانان با ذوق و اهل شعر بعد از افطار دور هم جمع شده و به زبان تركمنی به شعرخوانی در وصف ماه مبارك رمضان و روزه داری می پردازند.
به گفته برخی از پژوهشگران فرهنگ عامه در ادبیات تركمنی، شاعرانی همچون مخدومقلی فراغی اشعار زیادی در مورد فضلیت ماه رمضان سروده اند و روزه داران مشتاق شعرهای این شاعران را قرائت می كنند و سپس شنوندگان و حاضران با اهدای صله آنان را تشویق می كنند.
در پایان شب های برگزاری آیین یا رمضان، هدیه ها و صله های جمع شده در بین جوانانی كه شعر خوانده اند تقسیم می شود و گاهی هم از این هدایا برای تدارك یك افطار و یا سحری دسته جمعی استفاده می شود.
یكی از قابل توجه ترین فرهنگ هایی كه تركمنان در ماه رمضان به آن می پردازند، كمك به نیازمندان است كه بعد از پایان نماز هر شب انجام می شود.
در این آیین هر شب بعد از اقامه نماز 20 ركعتی «تراویح» كه به جماعت اقامه می شود، تعدادی از نمازگزاران، كه اغلب جوان هستند، بطور دسته جمعی راه افتاده و یكی از آنان اشعار ویژه این شب ها را می خواند و بقیه در آخر هر بیت واژه «الله» را با صدای بلند می خوانند.
حركت و شعرخوانی این گروه ساكنان خانه ها را از خواست این روزه داران جوان آگاه می سازد تا هدایای خود را كه اغلب مواد غذایی مثل آرد، برنج، نان، كشمش، قند، گندم و یا وجوه نقد است، به آنان هدیه كنند.
هدایای جمع آوری شده به مسجد محل برده می شود و امام جماعت و چند نفر از ریش سفیدان هدایا را در بین نیازمندان تقسیم می كنند.
* استهلال ماه شوال
در بین تركمن های اهل سنت تلاش برای رؤیت هلال ماه از اهمیت زیادی برخوردار است و حتی كهنسالان به پشت بام ها رفته و سعی در رؤیت هلال ماه می كنند.
با رؤیت هلال ماه شوال و اعلام حلول عید سعید فطر تركمن های خراسان شمالی در ابتدا زكات فطریه خود را آماده كرده و آن گاه لباس های نو و پاكیزه خود را پوشیده و به ملاقات اقوام و برادران خود می روند تا با یكدیگر برای برپایی نماز عید فطر به عیدگاه بروند.
زنان تركمن در ماه مبارك رمضان غذاهای مخصوصی از جمله «قایش» تهیه می كنند كه با خمیر پخته می شود و سپس سس این غذا را كه مخلوطی از پیاز، روغن، گوجه فرنگی، سیب زمینی و ادویه مخصوص است بر روی این خمیرها می ریزند.
در این ماه زنان تركمن آش رشته، انواع فتیر و نان خانگی، كلوچه، شیرینی تهیه می كنند و بعد از صرف غذا و خوراكی به دعا و نیایش می پردازند.
*سحرخوانی
سحرخوانی از آیین های مرسوم بین اقوام خراسان شمالی است و در برخی از روستاها هنوز هم دیده می شود و سحرخوان محله ، هنگام سحر از خانه خود بیرون آمده و در محلات مختلف روستا، سحرخوانی می كند.
در گذشته گاهی سحرخوان ها به شكل گروهی سحرخوانی كرده و با صدای آنان كه اغلب افراد خوش صدا هم بودند، اهالی از خواب بیدار می شدند.
در زمان‌های گذشته، عشایر و كوچ نشینان و چوپان‌های خراسان شمالی چون بیشتر وقت خود را در بیابان سپری می‌كردند از سحرخوانی كه در برخی مناطق به آن چاووش خوانی هم گفته می شد، برای تشخیص وقت سحر استفاده می‌كردند.
یكی از مراسم جالب برای مناطقی كه چاووش خوان وجود نداشت، این بود كه افراد با كوبیدن بر تشت‌های مسی مردم را به بیدار شدن از خواب و به عبادت كردن و خوردن سحری دعوت می‌كردند.
در بجنورد در زمان سحری 2 طبل نواخته می‌شد، طبل‌هایی آهنگین كه هر كدام دارای معانی خاصی بود. آهنگ طبل اول بدین گونه بود كه «قره خاتون تو پلو بیشر» یعنی «پیرزن بلند شو غذا درست كن» كه خانم خانه را به برخاستن و آماده كردن بساط سحری دعوت می‌كرد و آهنگ طبل دوم می‌گفت «قره خاتون قازانه دیشر» یعنی «پیرزن دیگ غذا را پایین بیار»، كه در واقع به معنای آماده بودن سحری و موعد بیدار شدن سایر افراد خانواده بود.
*افطاری دادن
افطاری دادن نوعی سنت حسنه از حضرت رسول اكرم(ص) نزد اهل سنت محسوب می شود و در بین اقوام مختلف خطه خراسان شمالی نیز معمول است.
ترك های خراسان شمالی با دادن افطاری به ویژه به روزه داران سالمند این سنت حسنه را بجا می آورند.
پخت نان پنجره ای ویژه ترك های این منطقه است كه در ماه رمضان عمومیت دارد. ترك های بجنورد در این ماه تلاش می كنند تا افراد یا خانواده هایی را كه با هم قطع رابطه كرده و قهر هستند آشتی دهند و این رسم در بین تركمن ها و تات ها نیز وجود دارد.
در گذشته های نه چندان دور نوع غذاها در افطار مردم خراسان شمالی متناسب با فصل‌های سال تغییر می‌كرد به گونه‌ای كه در فصل بهار غذاهایی هم چون «فتیر مَسكه» و یا آش یارمه مرسوم بود و این روزها هم كه ماه رمضان مصادف با فصل بهار است پختن این آش با سبزی های محلی مانند چریش و پختن نان و فتیر چریشی عمومیت دارد و در سفره های افطار به چشم می خورد.
در سفره ترك های خراسان شمالی هنوز هم فرنی و شیربرنج دیده می شود و ریشه این رسم به ارزشمند بودن شیر و لبنیات در نزد این اقوام بازمی گردد.
ترك های خراسان شمالی بیشتر باغدار و كشاورز بودند و شیر از تولیدات كردهای دامدار این خطه بود و با توجه به همین امر هم چنان كه خشكبار در نزد كردها اهمیت داشت شیر هم برای ترك ها مهم بود و از آن در ایامی مانند ماه رمضان استفاده می كردند.
* هلال ماه و نگاه در آیینه
ترك های خراسان شمالی معتقدند با دیدن هلال ماه باید حتما به آب و یا آیینه نگاه كرد.
نگاه كردن به آیینه و فرستادن صلوات بر محمد و آل محمد (ص) بعد از رویت هلال ماه، هنوز هم به عنوان یك رسم در بین ترك ها مرسوم است.
این عادت بر این اعتقاد مبتنی است كه باید در ماه رمضان دل مومن همچون آیینه صاف و روشن باشد و از ناپاكی‌ها صیقل یابد.
پیرمردان برای این منظور آیینه كوچكی در جیب خود داشتند و بعد از اینكه خود به رویت آیینه می‌پرداختند، با فرستادن صلوات چندین بار آیینه را به دور خود و اهل خانواده می‌چرخاندند.
قبل از آغاز ماه رمضان در مناطقی كه حضور روحانیون كمتر بود، مردم از روحانیون برای اقامت در روستا دعوت می كردند و حضور روحانی و عالم آن قدر ارزش داشت كه روحانی را با سلام و صلوات به روستا برده و هر شب در خانه‌ای مهمان می‌شد تا ماه رمضان به پایان برسد.
تات های خراسان شمالی نیز با سحرخوانی قرابتی دیرینه دارند و این تیره از اقوام این خطه به دید و بازدید از سالمندان و بزرگان خانواده در ماه رمضان اهمیت می دهند.
پخت نان های مختلف هنوز هم در بین تات ها رایج است و در سفره های افطاری تات ها این نان ها دیده می شود.
یكی از مراسم ها كه هنوز هم در برخی از نقاط روستایی تات نشین این استان دیده می شود آن است كه مادر خانواده، كاسه‌ای را پر از گندم می‌كند و از بزرگ تا كوچك بر روی آن دست میزنند و سپس این گندم ها صدقه داده می شود.
مردم این استان به ویژه كردها و ترك ها سعی می كنند در هنگام اعلام عید در خانه‌های خود باشند تا فطریه‌شان به گردن كس دیگری نیفتد و اعتقاد دارند كه فطریه را باید همان روز اول به فقرا بدهند.
* هدیه به روزه اولی ها
هنوز هم در میان كرمانج های خراسان شمالی رسمی وجود دارد كه بر پایه آن افرادی كه تازه به سن شرعی روزه داری می رسند را در نخستین افطارشان با دادن هدیه و چشم روشنی تشویق به روزه گرفتن می كنند.
دید و بازدید و سركشی از یكدیگر و عیادت از بیماران بعد از افطار و كمك به محرومان و بردن افطاری برای آنها در طول ماه مبارك رمضان و به ویژه در شب‌های احیا، از دیگر آیین‌های مرسوم بین مردم این خطه است.
در گذشته كه تلویزیون چندان نفوذی در خانه ها نداشت، برپایی مراسم نقالی در قهوه خانه‌ها و خواندن شاهنامه، اسكندرنامه و مختارنامه و بازی‌هایی چون گل پوچ، پادشاه و وزیر در حد فاصل افطار تا سحر از برنامه‌های جانبی ویژه این ایام بود.
از دیگر مراسمی كه هنوز در خراسان شمالی و بجنورد دیده می شود برپایی جلسات جزء خوانی قرآن در محلات است كه هر روز قبل از ظهر و یا عصر برگزار می شود.
در مراسم بزرگداشت شب‌های قدر مردم استان از قاریان قرآن، بزرگان و ریش سفیدان محل، اقوام، خویشان و افراد نیازمند دعوت می‌كنند تا در مراسم احیاداری آنها شركت كنند و بعد از افطار به خواندن قرآن، برگزاری مجلس روضه، دعا و نیایش ادامه می‌دهند و این مراسم تا اذان صبح ادامه دارد.
از دیگر رسومی كه در شب‌های قدر انجام می‌شود شب زنده داری با قرائت قرآن، خواندن دعای جوشن كبیر و سایر ادعیه و قرآن به سر گرفتن است.
در ماه رمضان مساجد خراسان شمالی از رونق خاصی برخوردار است. مساجدی كه غبارروبی شده اند پذیرای همه اقشارند و در این بین جوان ها در مساجد بیشتر از همیشه دیده می شوند.
در مساجد اقوام مختلف كه در مناطقی با بیشترین تراكم جمعیتی آن اقوام ساخته شده، خیران و معتمدان با مشاركت مردم سعی در انداختن سفره های ساده افطاری دارند و هر خانواده به فراخور وضع مالی خود به برپایی این سفره ها كمك می كند.
خراسان شمالی گنجینه ای از فرهنگ هاست كه همین امر موجب شده تا آداب و رسوم متنوعی هم در این سرزمین وجود داشته باشد اما تداخل این فرهنگ ها به عمومیت یافتن برخی رسوم نیز دامن زده است.
گاهی آیین های اقوام چنان درهم آمیخته كه تفكیك آنها ممكن نیست و همین امر نشان می دهد كه اقوام این خطه همه با هم و در كنار هم مسالمت آمیز زندگی می كنند.
خراسان شمالی 863 هزار نفر جمعیت دارد. در این استان اقوام كرد، فارس، ترك، تركمن و تات سكونت دارند.
ب/5132
بجنورد - ایرنا - تنوع قومی و گونه گونی فرهنگی در خراسان شمالی موجب شده تا آیین های مذهبی و دینی اقوام این استان نیز در مناسبت های مختلف، از جمله ماه مبارك رمضان رنگارنگ جلوه كرده و رنگ و بوی خاصی داشته باشد.