سرودهایی كه خیام برای جهان خواند

به گزارش ایرنا غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری، زاده سال 427 قمری در روستای كدكن(اكنون از توابع تربت حیدریه ) و وفات یافته در سال 510 قمری در شهر نیشابوراست.
حكیم، فیلسوف، ریاضی‌ دان، ستاره‌ شناس و رباعی ‌سرای ایرانی در دوره سلجوقیان كه اگرچه پایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی اوست و لقبش «حجّةالحق» بوده ‌است، ولی آوازه وی بیشتر با انگیزه نگارش رباعیاتش است كه شهرت جهانی دارد.
یكی از برجسته‌ ترین كارهای وی را سروسامان دادن و سرپرستی محاسبات گاه ‌شماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام‌ الملك كه در دوره پادشاهی جلال‌الدین ملك ‌شاه سلجوقی بود، می‌توان دانست.
محاسبات منسوب به خیام در این زمینه، هنوز معتبر است و دقتی به مراتب بالاتر از تقویم میلادی دارد. وی این تقویم خورشیدی را به نام پادشاه، تقویم جلالی نامید كه تا عصر سعدی به همین نام معروف بوده است جایی كه سعدی هم نوشته است: «اول اردیبهشت ماه جلالی...».
خیام در ریاضیات، نجوم، علوم ادبی، دینی و تاریخی نیز استاد بود. نقش خویش در حل معادلات درجه ‌سوم و مطالعاتش درباره اصل پنجم اقلیدس نام او را به عنوان ریاضیدانی برجسته در تاریخ علم ثبت كرده‌است. نوپیداكردن نظریه‌ای درباره نسبت‌های هم‌ ارز با نظریه اقلیدس نیز از مهم‌ ترین كارهای اوست.
مثلت معروف پاسكال - خیام كه در ریاضی معتبر است اورا نامدار ساخته است.

** رباعیات خیام
از كشورهای انگلیسی ‌زبان تا فرانسوی، آلمانی‌، روسی‌، اسپانیایی‌، ترك‌‌ها و دیگر كشورهای جهان، بیشترین ترجمه از زبان فارسی از اشعار اوست؛ فقط در زبان عربی بیش از 80ترجمه از اشعار خیام وجود دارد. افزون بر آن‌كه رباعیات خیام را به بیشترِ زبان‌های زنده برگردان نموده‌اند، ادوارد فیتزجرالد رباعیات او را به زبان انگلیسی برگردانده است كه مایه شهرت بیشتر وی در مغرب زمین شده ‌است.
حضور خیام، هشت قرن پس از مرگش در غرب، تا به امروز به شكلی روزافزون، بیشتر شده است، آن‌طور كه می‌توان از او به‌عنوان یكی از بزرگ‌ترین شاعران تمام ادوار تاریخ ادبیات جهان نام برد. تا جایی‌كه رابرت گریوز، شاعر و رمان‌نویس برجسته بریتانیایی، می‌گوید: «شعر فارسی قدرتمندترین شعر دنیاست»؛ شعری كه سرآمدان آن در جهان، مولانا، خیام، حافظ و سعدی هستند. خیام در هنر سینما، نقاشی و موسیقی نیز اثری چشمگیر داشته است.
از نخستین ترجمه در قرن نوزدهم میلادی تا حضور پررنگ خیام در علم، سینما، تئاتر، اپرا، موسیقی و حتی زندگی روزمره.

** نامگذاری‌های جهانی به نام خیام
به پاس خدمات خیام و بزرگداشت نام وی در سراسر جهان، از ادبیات و بسیاری از شاخه‌های هنر گرفته تا سیاركی در منظومه شمسی و حفره‌ای در ماه به نام وی نامگذاری شده است.
نام خیام نام بسیاری از مراكز فرهنگی و گردشگری تا نام غذهای و نوشیدنی‌ها نیز است. رستوران خیام نیز در بسیاری از كشورهای اروپایی دیده می‌شود در فرانسه و مصر نوشیدنی‌هایی به نام خیام تولید می‌شود. گذشته از قاره‌های اروپا و آمریكا و آسیا، در قاره آفریقا كه به نظر می‌رسد كمتر با فارسی ‌زبانان در ارتباط باشند، نام خیام خود را به ما نشان می‌دهد؛ در تونس هتلی به نام خیام وجود دارد و در شاخ آفریقا در اتیوپی و شهر آدیس‌آبابا نیز رستورانی به نام خیام وجود دارد. در كتابخانه مركزی همین كشور و دانشگاه اتیوپی نیز رباعیات خیام به زبان امهری دیده می‌شود.

** فیلم‌ها و نمایش‌نامه‌هایی به نام خیام
گستره تأثیر خیام بر هنر مغرب زمین محدود به ادبیات و موسیقی نبوده است. حتی هالیوود هم خیام را می‌شناسد.
استفاده از اشعار خیام در هالیوود به مدتها پیش برمی‌گردد. در فیلم وسترنی 'دوئل زیر آفتاب' (Duel in the Sun) با بازی گریگوری پك، محصول سال 1946، یكی از رباعیات خیام نقل می‌شود.
عمر خیام یا زندگی، عشق و ماجراهای عمر خیام و عشق عمر خیام، نام فیلمی آمریكایی است كه به كارگردانی ویلیام دیترله، كارگردان آلمانی در سال 1956 ساخته شده‌است و در سال 1957 اكران شد.
این فیلم درباره زندگی عمر خیام است، اما از آنجا كه جزئیات زندگی خیام در آن دوره چندان شناخته شده نبوده، در این فیلم ماجراهایی خیالی برای زندگی او تصور شده و در میان این ماجراها دستاوردهای علمی و ادبی واقعی او، همچون ابداع گاه‌شمار تازه و سرودن چامه‌های معروف نیز گنجانده شده‌است.
فیلم سینمایی 'بی‌وفا' (Unfaithful) محصول سال 2002 به كارگردانی نویسنده و كارگردانی، آدریان لین است و در صحنه‌ای از فیلم شخصیت اول پس از این كه رباعیات خیام را از قفسه كتابخانه برمی‌دارد، رباعی مشهور «می نوش كه عمر جاودانی این است» را می‌خواند.
میراث‌دار(نگهبان): افسانه عمر خیام ( The Keeper: The Legend of Omar Khayyam) فیلمی است به كارگردانی كیوان مشایخ كه در سال 2005 ساخته شد. ونسا ردگریو و موریتس بلایبتروی از جمله بازیگران این فیلم هستند. موضوع این فیلم درباره زندگی عمر خیام و بخش‌هایی از فیلم در شهرهای سمرقند و بخارا فیلمبرداری شده است. در ساخت این فیلم دست‌اندركارانی از كشورهای ایران، آمریكا، آلمان، ایتالیا، صربستان، هند و 120 نفر از هنرمندان و مردم ازبكستان شركت داشته‌اند.
شهردار هیوستون تگزاس به افتخار فیلم میراث‌دار: افسانه عمر خیام ساخته كیوان مشایخ كه اهل هیوستون است 26 ژوئن 2005 را روز میراث‌دار (Keeper Day) نامید.
یكی دیگر از حضورهای خیام در صنعت سینما و تلویزیون امریكا مربوط به سریال تلویزیونی 'آمستردام جدید' (New Amsterdam)محصول سال 2008 شبكه فاكس‌نیوز است. در این سریال، دیوان خیام كتاب مورد علاقه یكی از شخصیت‌های داستان است.
غیر از اقتباس‌هایی كه در فیلم‌ها از آثار و شخصیت خیام انجام شده است، غربیان نمایشنامه‌هایی درباره خیام و زندگی‌نامه وی نوشته و ساخته‌اند.
در سال 1892 در تماشاخانه‌ Petit-Theatre در پاریس، نمایش‌نامه‌ای به نام 'رؤیای خیام' اجرا شد. این نمایش‌نامه منظوم و تا حدودی مطایبه‌آمیز به نویسندگی موریس بوشور بود. بوشور نمایش‌نامه‌های بسیاری نوشته، اما آنچه را كه در نمایش‌نامه رؤیای خیام آورد، یكسره از رباعیات خیام گرفته است. البته در آن زمان ترجمه صحیحی از خیام به زبان فرانسه در دست نبود. خیامی كه فرانسویان آن روز می‌شناختند به پیروی از ترجمه نیكلا، یعنی نخستین مترجم فرانسوی خیام، شاعری عارف بود كه زبان میخوارگان و بددینان برای بیان افكار بزرگ فلسفی و عرفانی به كار برده بود. بدین ترتیب بوشور از خیام سراینده رباعیات فارسی، شاعری خداشناس و موحد و معتقد به وحدت وجود ساخت كه ذوقی سلیم، فكری عمیق و روحی سرشار از عشق الهی دارد و به هیچ كس و هیچ چیز جز خدا دل نمی‌بندد، ولی كمی از خصوصیات كلوشارهای پاریس را نیز دارد. كلوشارها در فرانسه میخوارگانی ولگرد و بیكار بودند كه همیشه بطری در دست و تكه‌ای نان در جیب داشتند و به همان می‌ساختند.

** خیام در موسیقی و تصویرگری
عمر خیام بر موسیقی غرب نیز اثرگذار بوده است. گرنویل بن‌توك موسیقیدان بریتانیایی آلبوم عمر خیام را با الهام از اشعار وی، در اوایل قرن بیستم ساخت. الن هوهانس موسیقیدان ارمنی نیز در كارهای خود از رباعیات خیام الهام گرفته است.
ادموند دولاك، هنرمند فرانسوی بخشی از شهرتش را مدیون تصویرگری كتاب رباعیات خیام است.

** حفره‌‌ای در ماه به نام خیام
در لبه غربی ماه، دهانه‌ای برخوردی به قطر 70 كیلومتر قرار گرفته كه به افتخار عمر خیام، ریاضیدان، منجم و شاعر فارسی‌زبان نام‌گذاری شده است و هر از گاهی می‎توان آن را به سختی مشاهده كرد.
این دهانه با موقعیت 58 درجه شمالی و 102.1 درجه غربی، عملاً در پشت ماه قرار گرفته و بعضی وقت‌ها به دلیل حركت رخگرد ماه در لبه قمر زمین قرار می‎گیرد؛ اگر در این شرایط وضعیت تابش نور خورشید مساعد باشد، می‎توان این دهانه را از لبه مشاهده كرد، اما تنها روش تماشای این دهانه به شكل كامل، عكس‎برداری از مدار ماه است.
اندازه این دهانه و تعدد دهانه‌های كوچك‌تر روی آن از عمر چند میلیارد ساله این دهانه حكایت دارد. نام این دهانه در سال 1970 میلادی برابر با1349 شمسی توسط اتحادیه بین‌المللی نجوم IAU به تصویب رسید.

** سیاركی به نام خیَام
خیام چهره شناخته شده‌ای در عرصه نجوم نیز است، اما بدون شك مهم‌ترین كار او سر و سامان دادن به گاهشمار ایرانی بوده و برای این‌كار مدار گردش كره زمین به دور خورشید را تا 16 رقم اعشار حساب می‌كند. از این رو در سال 1980 میلادی، سیارك 3095 در منظومه شمسی به پاس خدمات خیام به بشریت، به نام خیام نامگذاری شد.

** بنیاد عمر خیام
در سال 1892 میلادی «بنیاد عمر خیام» در لندن توسط گروهی از دانشمندان و ادیبان و روزنامه‌داران بنیان‌گذاری شد. این انجمن تا سال 1893 سه مراسم بزرگداشت برای خیّام برگزار كرد.
این بنیاد در ابتدا مركز گردهمایی ادیبان، اندیشمندان و روشنفكران انگلیسی بود. اما بعدها همین بنیاد در آمریكا هم شكل یافت. تأسیس این بنیاد موجب شد تا افراد بسیار زیادی از خیام تاثیر بپذیرند، به گونه‌ای كه آنانی كه تحت‌تاثیر اندیشه‌های خیامی قرار می‌گرفتند تحت‌نام 'عمری' (Umarian) شناخته می‌شدند. از این میان می‌توان به نام‌هایی چون تی.اس.الیوت اشاره كرد كه به‌شدت تحت‌تاثیر خیام قرار داشت. مارك تواین، هنری لانگ‌فلو، والدو امرسون، هنری دیوید ثرو، ریموند كارور و بسیاری دیگر. تأثیر خیام صرفاً به اندیشمندان غربی خلاصه نشد.
نفوذ بیشتر و دیگر خیام در فرانسه بود. نیكولاس، كنسول سفارت فرانسه در ایران، در سال 1867 اولین ترجمه رباعیات خیام را به فرانسه ترجمه كرد. از دید او خیام یك صوفی است. بعد از او كارسن دوتاسی در سال 1875 10رباعی را به فرانسه برگرداند. اما علاقه و توجه وافر فرانسویان به خیام از طریق تئوفیل گوتیه بود كه او را شاعری رند به حساب می‌آورد. ارنست رنان و آندره ژید نیز از طریق فیتزجرالد با خیام آشنا شدند. در میان سیاستمداران، مارتین لوتركینگ و آبراهام لینكلن رباعیات او را می‌خواندند. در آلمان هانس فن روزام 170 رباعی را از روی ترجمه فرانسوی ترجمه كرد. در هلند پیتر سی‌بوتنز مجموعه‌ای از یكصد رباعی را ترجمه كرد. حتی در دوران معاصر خیام از شاعران مورد علاقه ویلادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه است.

** گل سرخ خیام و مترجمی به نام فیتزجرالد
شناخت گسترده و جهانی خیام در قرن نوزدهم با ترجمه و چاپ ادوارد فیتزجرالد، شاعر بریتانیاییدر سال 1859 یعنی حدود 160 سال پیش، بود. اما آغاز این شهرت چندان هم به آسانی نبود. هنگامی كه رباعیات خیام به قلم جرالد به انگلیسی برگردانده شد، اقبال چندانی به او نشد. درباره سرگذشت آشنایی غرب با رباعیات خیام در برخی از منابع آمده كه عمده نسخه‌های چاپ‌شده 2 سال در قفسه كتابفروشی مانده بود. هیچ‌كس به آنها نزدیك نمی‌شد. كتابفروش قیمت كتاب را به نصف كاهش داد، اما هنوز كسی آنها را نمی‌خواست. سرانجام كتاب‌ها در «جعبه كتاب‌های حراجی بیرون مغازه» سردرآوردند.
چه كسی پیش‌بینی می‌كرد 75 سال بعد یك نسخه از رباعیات خیام به قیمت 9هزار دلار از سوی همان كتابفروشی به فروش گذاشته شود؟ این انتظار طولانی‌مدت اگرچه فیتزجرالد را دلمرده و چركین ساخته بود، اما سرانجام توانست جایگاه خود را به‌عنوان دژی مستحكم در ادبیات غرب بیابد و حفظ كند. آزادی تفكر پیرامون مذهب و اخلاق شاید جسارت بالایی برای درهم‌شكستن این سد پرتوان لازم داشت؛ و رباعیات خیام سرانجام این سد را درهم شكست و راه خود را پیدا كرد.
طبق نظر ترهون در اوایل سال 1862 دوست دانته، گابریئل روزتی، رباعیات را در «جعبه حراجی» پیدا می‌كند. روزتی كتاب را جالب دید و چندین نسخه از كتاب را خرید و به دوستان خود هدیه داد. سوینبرن نسخه‌ای را برای جورج مرِدیت برد. آنها برگشتند و چندین نسخه دیگر خریدند. ویلیام موریس كتاب را «جذاب و بی‌نظیر» تشخیص داد. سوینبرن یك نسخه را به برن جونز داد و او در سال 1863 كتاب را در اختیار جان راسكین، متفكر بزرگ انگلیسی، قرار داد. راسكین تحت‌تاثیر این كتاب قرار گرفت و نامه‌ای به مترجم ناشناخته آن نوشت: «دوست عزیزتر از جانم! من هیچ شما را نمی‌شناسم، اما با تمام وجودم شما را می‌ستایم كه شعرهای خیام را پیدا كرده و برای ما ترجمه كرده‌اید. من هرگز تا به امروز چیزی به این شكوهمندی نخوانده بودم.» همین نامه كوتاه از راسكین، كه خود آوازه‌ای بلند در فلسفه غرب داشت، كافی بود تا نام و جایگاه خیام را در میان شاعران و متفكران غربی باز كند.
جملات و اصطلاحاتی كه فیتزجرالد در ترجمه رباعیات استفاده كرده بود، بعدها در نوشته‌های بسیاری از نویسندگان متأخر وی استفاده شد. از جمله در رمان 'قتل با انگشتان لرزان' اثر آگاتا كریستی رد پای ترجمه فیتزجرالد وجود دارد. داستان‌های كوتاه اُ. هنری نیز از جملات ترجمه فیتزجرالد سرشار است. در یكی از داستان‌های پل مارلو، نویسنده داستان‌های علمی-تخیلی، یكی از شخصیت‌های داستان تنها قادر است با ابیات خیام با دیگران صحبت كند.
اما جالبتر از همه داستان رز خیام است. ویلیام سیمپسون، در آخرین سفر علمی، همراه با كمیسیون مرزبندی افغانستان با هدف تعیین مرز بین روسیه و افغانستان، از ایران نیز عبور می‌كرد. وی در این سفر به نیشابور محل دفن خیام رفت. او در شهر گردش كرد و طرحی از مقبره خیام كشید: «و بعداً به دنبال برگ سبزی و یا چیزی كه در محل روییده باشد تا به عنوان سوغات با خود ببرم گشتم. چند گیاه كه در میان آجرها سبز شده بودند خیلی ضعیف و برای یادگار نامطلوب بودند. داخل باغ، جلو مقبره را نگاه كردم؛ خوش‌شانسی من یك ردیف بوته گل سرخ یافتم. در آن فصل سال گلی نمانده بود و حتی برگ‌ها نیز قهوه‌ای و پژمرده شده بودند. با وجود این چندتایی سبز یافتم؛ سه بوته كامل، كه من قلمه‌ای از آنها جدا كردم».
سیمپسون این گل‌ها را به انگلستان فرستاد و در جایی كه در باغ كیو (Kev) كاشته شد و بعدها بر روی گور مترجم رباعیات خیام، ادوارد فیتز جرالد، نیز كاشته شد.
این گیاه كه یك گل رز با رایحه‌ای خوش و گلبرگ‌هایی صورتی بود، در طول سالیان تكثیر شد و در تمام جهان به نام «گل رز عمرخیام» مشهور شد. این گل، هم یادآور زیبایی رباعی‌ها و هم یادآور زندگی اندوهناك همیشه در حال سفر، جست‌وجوگر و روشنفكرانه هنرمند اسكاتلندی است كه این گل را به بریتانیا آورد.
در سرلوحه مترجم خیام نوشته‌شده: «این بوته گل سرخ در باغ كیو پرورده شده و تخم آن را سیمپسون از مزار عمرخیام در نیشابور آورده است».

** مجسمه و تندیس‌های جهانی خیام
در نقاط مختلف جهان از مسكو، مادرید، نیویورك، وین، بخارست، بوداپست، مجسمه برنزی خیام در آستاراخان روسیه، و ارمنستان تا چند ایالت آمریكا، مجسمه‌هایی از حكیم عمر خیام، شاعر و منجم و ریاضی‌دان ایرانی نصب است. كتیبه‌ای كهن از یك رباعی خیام در كاروانسرای موریكا در بوسنی نیز وجود دارد.

** مجسمه خیام در نیویورك
ارتفاع مجسمه 2متر و همراه پایه آن 340 سانتی‌متر است. حسین فخیمی، استاد مجسمه‌ساز ایرانی در این اثر با توجه به ابعاد شخصیتی و علمی حكیم عمر خیام، چهره‌ او را به صورت یك متفكر در حال اندیشه تصویر كرده است. «زیج» به‌عنوان نمادی از ستاره‌شناسی در زیر دست راست مجسمه قرار گرفته و معادلات ریاضی و قضیه كه به نام پاسكال معرفی شده نیز بر لوحی در كنار این پیكره تعبیه شده است. همچنین اسطرلابی در كنار مجسمه قرار دارد كه نشانگر تبحر این حكیم در علم ریاضی است.
روی كرسی پایه این مجسمه، شعر معروف خیام به‌صورت كتیبه نوشته شده است:
اجرام كه ساكنان این ایوانند
اسباب تردد خردمندانند
هان تا سر رشته خرد گم نكنی
كانان كه مدبرند سرگردانند
این شعر خیام گویای اندیشه، نوع تفكر،‌ ستاره‌شناسی و فرزانگی او است. این رباعی همراه با مشخصات اثر به زبان‌های فارسی و انگلیسی نوشته و روی پایه‌های پیكره‌ها حك شده است. نمونه چنین مجسمه‌ای در نیشابور نیز نصب شده است.

** چهارطاقی شاعران ایران در صحن دفتر سازمان ملل
دولت جمهوری اسلامی ایران در ژوئن 2009 به‌عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلح‌آمیز ساختمان، مجسمه‌ای به شكل چهارطاقی با تركیبی از سبك‌های معماری و تزئینات هخامنشی و اسلامی به دفتر سازمان ملل متحد در وین هدیه داد كه در محوطه آن در سمت راست ورودی اصلی قرار گرفته است. در این چهارطاقی مجسمه‌هایی از چهار فیلسوف ایرانی خیام، ابوریحان بیرونی، زكریا رازی و ابوعلی سینا قرار دارد.
همچنین، در فروردین 1395، به همت مدیر انجمن بین‌المللی فرهنگ ایران، طی مراسمی از مجسمه خیام نیشابوری، ساخت استاد حسین فخیمی در دانشگاه اوكلاهمای آمریكا با حضور گسترده دوستداران فرهنگ و هنر ایران‌زمین پرده ‌برداری شد.
چون چرخ به كام یك خردمند نگشت
خواهی تو فلك هفت شمر، خواهی هشت
چون باید مُرد و آرزوها همه هِشت
چه مور خورد به گور و چه گرگ به دشت
28 اردیبهشت ماه، سالروز بزرگداشت شاعری است كه نامش از نیشابور، بعد از قرن‌ها تا ماه رفت.
9910 /1876