گذر از خطر آتش سوزی با ایمن سازی بازارهای تاریخی

به گزارش ایرنا، آتش سوزی گسترده دو هفته قبل «سرای ایكی قاپیلار» تبریز موجب شد كه زنگ هشدار برای آگاه سازی از خطرات پیش روی بازارهای تاریخی دیگر مناطق كشور نیز به صدا درآید و در نخستین واكنش مدیرعامل سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی اصفهان از احتمال وقوع حادثه مشابه برای بازار تاریخی این شهر سخن گوید.
آتش سوزی گسترده در كاروانسرای «ایكی قاپیلار» بازار بزرگ تبریز به فاصله یك دهه از نخستین حریق در این سازه تاریخی، زنگ هشدار را برای نهادهای مسوول به صدا درآورد و ضرورت هم افزایی و تلاش جمعی برای برطرف كردن نقاط حادثه خیز جهت جلوگیری از تجربه تلخ دیگری را گوشزد كرد.
بدیهی است كه نهادهای مسوول در امر صیانت از بازار تاریخی تبریز پس از نخستین آتش سوزی كاروانسرای ایكی قاپیلار در مهر 1388نیز به صرافت افتاده بودند كه باید برای ایمن سازی این بنای معظم تجاری به یادگار مانده از گذشتگان، اقدام كنند، اما طبق سنت رایج، این ضرورت مشمول مرور زمان شد و اقدامات حفاظتی به میزان كافی انجام نگرفت.
كم توجهی به این امر، فارغ از میزان سهم نهادهای مسوول و اصناف و كسبه بازار، باعث تكرار حادثه تلخ آتش سوزی دوم ایكی قاپیلار شد كه هر چند با تلاش و از جان گذشتگی آتش نشانان، حریق در كمتر از 5 ساعت مهار گشت، اما پابرجا بودن خطر را در صورت رفع نكردن نقاط حادثه خیز یادآور شد.
كارشناسان می گویند اگر پس از وقوع نخستین آتش سوزی كاروانسرای ایكی قاپیلار در سال 1388 انجام اقدامات ایمن ساز به نهادهای مسوول و بازاریان الزام می شد، امروز شاهد تحمیل خسارات دهها میلیارد تومانی به اصناف و كسبه و آسیب 20 میلیارد تومانی به معماری این اثر تاریخی - تجاری نبودیم.
هر چه بود گذشت و اكنون وظیفه نهادهای مسوول با اولویت ادارات كل مدیریت بحران استانداری و میراث فرهنگی آذربایجان شرقی، شهرداری، شركت برق و سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی تبریز و هیات امنای بازار تبریزاست كه با تشكیل كارگروه دایمی، نسبت به شناسایی و رفع خطر نقاط حادثه خیز برای جلوگیری از وقوع هر گونه اتفاق تلخ احتمالی اقدام جدی و عملی كنند.
هر چند گفته می شود كه نیم درصد از وسعت 270 هزار مترمربعی بازار تاریخی تبریز در حادثه حریق 2 هفته قبل كاروانسرای ایكی قاپیلار درگیر بود، اما بدیهی است كه هر گونه تعلل در رفع نقاط حادثه خیز می تواند این اثر تاریخی ثبت جهانی را در كام آتش فرو برد.

** ضرورت احیای سنت «اوداباشی»
آتش سوزی اخیر ایكی قاپیلار بازار تاریخی تبریز، هشداری جدی برای احیای سنت «اوداباشی» یا همان سرایداری در این مكان مهم تجاری و اقتصادی بود كه در سال های اخیر به بهانه ورود فناوری های مدرن، پایشان از این محل بریده شده است.
«اوداباشی» ها (سرایدارها) كه زمانی نه چندان دور در جای جای بازار بزرگ تبریز و حتی پشت بام این گنجینه تجارت تبریز، ایران و آسیا، به سان چشم بیدار اصناف و كسبه نقش ایفا كرده و هر لحظه از این اثر تاریخی و اموال و مغازه های مردم پاسداری می كردند، با ورود دوربین ها، اینترنت و ابزارآلات فناورانه كه بازاریان را دچار توهم بی نیازی به اوداباشی كرده بود، در مدت كوتاهی كوله بارشان را بستند و از بازار رفتند.
تكرار آتش سوزی مهیب سرای ایكی قاپیلار به فاصله یك دهه ثابت كرد كه پشت پا زدن به برخی از سنت های اصیل بازار تبریز می تواند عواقب وخیمی در پی داشته و علاوه بر به خطر افتادن اموال، اجناس و مغازه های كسبه، این اثر تاریخی منحصر به فرد جهانی را نیز تحت تاثیر قرار دهد و صدمات و لطمات جبران ناپذیری به بنیه های اقتصادی، تجاری، فرهنگی و گردشگری منطقه بزند.
زمانی نه چندان دور هر یك از تیمچه های كوچك بازار تبریز كه شاید تعداد مغازه های آن به 25 عدد هم نمی رسید، به دلیل اهمیت اقتصادی و علقه های عاطفی صاحبان صنوف مختلف دارای چهار - پنج اوداباشی بود تا كسبه شب ها بدون كوچكترین نگرانی سر بر بالین گذاشته و فردا صبح با خیال آسوده و اطمینان از حفط اموال و اجناس خود روز كاری را شروع كنند.
چه بسا وجود تنها یك اوداباشی در ایكی قاپیلار كه در آن 125 باب مغازه فعال است، می توانست از آتش سوزی مهیبی كه میلیاردها ریال ضرر مالی و شاید چندین برابر آن زیان روحی و روانی به كسبه وارد كرد، جلوگیری كند.
بی میلی كسبه به استخدام اوداباشی كه شاید هزینه های آن بسیار پایین تر از نصب سامانه های كنترل دیجیتالی باشد، ثابت كرد كه تلقی بازاریان بازار تاریخی و مسقف تبریز برای رصد و نگهبانی از داشته های خود با تكیه بر فناوری ها نو پاسخگو نبوده و نوع مراقبت ها و حراست فیزیكی این مكان با سایر واحدهای تجاری و اقتصادی متفاوت است.
آتش سوزی بازار تبریز نمایان كرد كه تلقی بازاریان مبنی بر محدود كردن فعالیت اوداباشی ها به باز و بسته كردن درهای سرای ها، دالان ها و تیمچه ها خلاصه شود، اشتباه و بیراه است؛ كارشناسان نیز بر این مبنا معتقدند اگر موقع آتش سوزی اخیر یك اوداباشی در سرا وجود داشت تنها با یك تماس اولیه با آتش نشانی مانع از گسترش آتش و زیانه كشیدن مهیب آن می شد و یا حداكثر خود وارد گود می شد و آتش را خاموش می كرد.
شهردار تبریز با تاكید بر اینكه بازار تبریز آبرو، هویت و اساس فعالیت های اقتصادی و تجاری آذربایجان و ایران است، توسعه اقتصادی و فرهنگی شهر را مدیون این بنای عظیم تاریخی دانست و گفت: چنین مكان بزرگی با توجه به كاركردهای مختلفش نیازمند وجود اوداباشی ها است كه امنیت و اطمینان را برای كاسبان به ارمغان می آورند.
ایرج شهین باهر، آسیب شناسی حادثه آتش سوزی در ایكی قاپیلار را لازم و ضروری دانست و اضافه كرد: یكی از مهمترین این آسیب ها مربوط به منسوخ شدن به كارگیری اوداباشی هاست.
وی اظهار داشت: بدون تردید اگر یك نفر در زمان شروع آتش سوزی در آن محل بود، به موقع اطلاع رسانی می كرد كه در این زمینه باید از هیات امنای بازار گلایه مند بود.
شهین باهر ادامه داد: وجود حتی یك نفر اوداباشی در پشت بام بازار بزرگ تبریز بسیار لازم و ضروری است تا در مواقع خطر نسبت به اطلاع رسانی اقدام كند.
مدیركل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی نیز با اشاره به اینكه اداره سنتی و روش های قدیمی داد و ستد در بازار تبریز مهمترین جاذبه گردشگری این مكان جهانی است، به ایرنا گفت: یكی از این سنت های زیبا، قابل اتكا و اطمینان بخش در تامین امنیت بازار، بكارگیری اوداباشی ها در تیمچه ها، سراها و دالان های مختلف است.
مرتضی آبدار اظهار داشت: بازار تبریز در روزگاران قدیم كه هنوز خبری از دوربین ها و فناوری جدید نبود، توسط اوداباشی ها مراقبت می شد، به همت آنها داد و ستدها روال عادی خود را داشت و در این مدت مدید كمترین حادثه و اتفاق ناگوار را در این مكان شاهد بوده ایم.
وی اعتماد متقابل بین بازاریان و اوداباشی را اصل محوری در بازار تبریز بیان كرد و ادامه داد: به خاطر همین اعتماد بود كه بازاریان بدون كوچكترین نگرانی قفل سرای ها و تیمچه ها را به اوداباشی می سپردند تا پس از پایان فعالیت های روزانه با آسودگی سر به بالین نهند.
آبدار گفت: اما در سال های اخیر كسبه بسیاری از سراها و تیمچه ها با نصب دوربین ها مختلف امنیت مغازه و اموال و اجناس خود را به این اجسام بی روح می سپارند، غافل از اینكه این سامانه ها هرگز كاركرد اوداباشی ها را ندارند.

** ضرورت ساماندهی شبكه برق
تاسیسات به هم ریخته شبكه برق بازار تبریز جزو آن دسته از معضلات زیربنایی این مكان تاریخی است كه از مدت ها قبل نمود عینی یافته و با توسعه استفاده روز افزون از برق برای نورافشانی مغازه ها و وسایل سرمایشی و گرمایشی الكتریكی، وسعت و دامنه بیشتری به خود گرفته است.
استفاده از وسایل روشنایی و لامپ های پرشمار بزرگ و كوچك متعدد داخل مغازه ها، بهره مندی مغازه دارها از وسایل گرمایشی و سرمایشی كه مصرف برق بالایی دارند و ورود فناوری های جدید از جمله كركره های برقی، اینترنت، دوربین های مداربسته و سایر اقلام برقی كه به تناسب آنها حجم سیم كشی ها نیز افزایش یافته است، جزو مشكلات حاد و نقاط حادثه خیز بازار تبریز به شمار می رود.
اظهارات بهروز مهدوی فرماندار تبریز مبنی بر اینكه اتصال برق دلیل اصلی آتش سوزی سرای ایكی قاپیلار بازار تبریز است، درجه نابسامانی شبكه برق در این اثر ثبت جهانی و ضرورت تلاش برای بسامان كردن آن در اسرع وقت به خوبی را نشان می دهد.
مهدوی گفت: بر اساس بررسی‌ های صورت گرفته توسط آتش‌نشانی و نظر كارشناسان دادگستری و اعلام كتبی آنان اتصال برق دلیل آتش‌ سوزی در سرای ایكی قاپیلار بازار تاریخی تبریز بوده است.
وی ادامه داد: در حال حاضر سیم های برق متعدد و مختلفی در دیواره های بازار و ورود و خروج از داخل مغازه ها وجود دارد كه نه تنها به عنوان یكی از عوامل مهم حادثه به شمار می رود، بلكه از نظر بصری نیز صحنه بسیار زشت و نامناسبی را برای این اثر تاریخی جهانی ترسیم می كند.
مهدوی از مسئولان اداره برق شهرستان تبریز خواست تا در اسرع وقت نسبت به ساماندهی و ایمن سازی بازار تبریز در حوزه فعالیت خود وارد میدان شده و عملیات های ساماندهی را آغاز كنند.
مدیرعامل شركت توزیع نیروی برق شهرستان تبریز نیز با اشاره به اینكه سیستم حفاظتی برق در جریان حادثه آتش سوزی عمل كرده و فیدر تغذیه كننده پست كمپكت سرا قطع شده بود، گفت: همكاران این شركت پس از حادثه نسبت به ایزوله كردن اطراف محل آتش سوزی اقدام كردند.
عادل كاظمی با بیان اینكه ساماندهی كامل شبكه برق بازار دغدغه شركت توزیع برق تبریز است، اظهار داشت: این امر نیازمند تخصیص اعتبارات استانی و مشاركت كسبه و بازاریان است تا بتوان ساماندهی تاسیسات بازار را با سرعت بیشتری انجام داد.
به گفته وی تاكنون تعداد 8 پروژه اصلاح و ساماندهی شبكه برق بازار تاریخی تبریز به طول بیش از 17 هزار متر شبكه فشار ضعیف زمینی به ارزش 5 میلیارد ریال در سال 97 توسط امور برق روشنایی اجرا شده است.
كاظمی ادامه داد: با تخصیص اعتبارات لازم، شركت توزیع نیروی برق تبریز آماده اجرای عملیات بهینه سازی است، ضمن اینكه تاكنون نیز همه ساله در بخش هایی از بازار در حد توان و منابع داخلی شركت توزیع، اصلاحات و ساماندهی شبكه برق انجام شده است.
وی با اشاره به اهمیت فرهنگی، تاریخی و اقتصادی بزرگ ترین بازار مسقف جهان، افزود: با توجه به بافت تاریخی و قدمت بازار، شبكه های فرسوده نیاز به تعمیر و تعویض داشتند كه اجرای پروژه اصلاح شبكه در راسته های كفاشان، قیزبستی، راسته بازار، میرزا شفیع، بازار امیر، صادقیه، پنبه فروشان، بازار صفی و پیه فروشان انجام شده است.
كاظمی با رد هر گونه دخالت تاسیسات برقی در آتش سوزی سرای ایكی قاپیلار، گفت: سیستم های كنترلی و حفاظتی به صورت لحظه به لحظه وضعیت بار شبكه، جریان انرژی و برق دار بودن مدارها را كنترل می كنند و در روز حادثه نیز با گسترش آتش سوزی، تغذیه بازار به صورت اتوماتیك قطع و از مدار خارج شده است.
وی سالم ماندن سركابل های برق محوطه سرا را از دلایل مهم مقصر نبودن تاسیسات برق در آتش سوزی مزبورعنوان كرد.
مدیرعامل شركت توزیع برق شهرستان تبریز افزود: طبق برآوردهای انجام شده تاسیسات برق این مجموعه بر اثر آتش سوزی بازار تبریز 5 میلیارد ریال خسارت دیده است كه نامه آن را به استانداری ارایه كردیم.
كاظمی، خرابی 120 دستگاه كنتور برق، 2 هزار و 350 متر كابل، ذوب شدن ترانس خشك و آسیب دیدن تعداد 24 جعبه انشعاب را از دیكر خسارت های آتش سوزی به تاسیسات برق ایكی قاپیلار اعلام كرد.

** ضرورت توسعه زیرساخت های آتش نشانی
بدون تردید نخستین عنصر دخیل و تاثیرگذار در اطفای حوادث آتش سوزی در هر مكانی مربوط به تجهیزات و امكانات زیرساختی آتش نشانی است كه بازار تبریز به دلیل اهمیت خاص جهانی و گردشگری و نیز شرایط خاص معماری آن به معنای باریك بودن تعدادی از تیمچه ها و سراها، نیاز مضاعف به توسعه زیرساخت های آتش نشانی دارد.
هرچند در ساعات روز و زمان اوج فعالیت بازار تبریز تیم های سیار موتورسوار آتش نشانی در محل حضور دارند و آماده مقابله با هر گونه حادثه احتمالی هستند ،اما در ساعات شب از فعالیت این تیم ها خبری نیست و احتمال وقوع حوادثی نظیر آتش سوزی شبانه سرای ایكی قاپیلار در آینده نیز وجود دارد.
مدیركل مدیریت بحران استانداری آذربایجان شرقی توسعه زیرساخت های آتش نشانی در بازار تبریز را ضروری دانست و گفت: به علت تعبیه شیرهای هیدرات آتش نشانی در محل بازار تبریز سرعت اقدامات برای مهار آتش سوزی اخیر افزایش یافت و بر خلاف برخی ادعاها در فضای مجازی مبنی بر اینكه شدت فشار آب پایین بود، باید اعلام كنم كه فشار آب برای خاموش كردن حریق با حضور كارگروه و ماموران اداره آب و فاضلاب در همان دقایق اولیه تامین شد.
محمدباقر هنربر اظهار داشت: باید مدیریت پدافند غیرعامل آذربایجان شرقی در این خصوص ورود پیدا كند و سیستم های پیشرفته هشدار دهنده حریق در بازار نصب شود و متناسب با نام بازار جهانی تبریز، این مكان به امكانات به روز و مدرن تجهیز شود.
وی اضافه كرد: مدیریت بحران استانداری آذربایجان شرقی برای جذب اعتبارات لازم جهت اقدامات پیشگیرانه حوادث مختلف و نیز نصب تجهیزات ویژه آتش نشانی پیگیری های لازم را انجام می دهد.
مدیرعامل سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی شهرداری تبریز نیز گفت: كپسول های آتش نشانی تعبیه شده در مسیرهای بازار برای پیشگیری از آتش سوزی كاربرد دارند و پس از برافروخته شدن و توسعه آتش دیگر كارایی خود را از دست می دهند، اما ماموران ما برای جلوگیری از شعله ور شدن آتش در حادثه آتش سوزی اخیر سرای ایكی قاپیلار 200 كپسول آتش نشانی نیز خالی كردند.
محمد قلی زاده با بیان اینكه 45 دستگاه خودروی سنگین آتش نشانی در اطراف حریق بازار تبریز مستقر شده بود، گفت: در شب آتش سوزی بازار، برای مهار شعله های سركش آتش پنج كیلومتر لوله گذاری انجام شد كه بسیار گسترده بود.
وی با اشاره به اینكه نخستین آتش نشانی كشور در تبریز تاسیس شده است و اكنون 22 ایستگاه آتش نشانی در این كلانشهر فعالیت می كند، یادآوری كرد: تنها در سال گذشته سه ایستگاه آتش نشانی جدید در سطح كهن شهر تبریز راه اندازی شد و امسال نیز 2 ایستگاه دیگر ایجاد می شود كه نشان از وقوف شهرداری بر اهمیت موضوع دارد.
قلی زاده ادامه داد: در سال های اخیر اتفاقات خوبی در موضوع ایمن سازی بازار روی داد، دستگاه های خدمات رسان در بازار تبریز مستقر شدند و در قسمت غرب بازار تبریز نیز ایستگاه آتش نشانی ایجاد شد، ضمن اینكه در خیابان خاقانی نیزدیك بازار نیز ایستگاه وجود دارد.
وی افزود: 33 شیر اصلی تجهیزات آتش نشانی برای مهار آتش در بازار ایجاد شده است اما باید برای ایمن سازی بیش از پیش بازار این امكانات افزایش یابد و تیم های مستقر با تجهیزات كامل در محل به كارگیری شوند.

** مسوولیت پذیری بیشتر اصناف و بازاریان
پابرجا ماندن و پویایی بازار تاریخی تبریز كه سالیان سال به همان منوال دوران های تاریخی گذشته همچنان به فعالیت خود ادامه می دهد، تنها در سایه همت، پشتكار و تعصب ویژه بازاریان و اصناف به این مكان ممكن شده است؛ به عبارت دیگر مسئولیت پذیری تنها ركن بقا، دوام و تقویت كاركردهای مختلف اقتصادی، تجاری و گردشگری این مكان دیدنی است.
در طول تاریخ نیز این اصناف و كسبه 40 صنف مختلف بازار تبریز بوده اند كه نسبت به مرمت، بهسازی و زیباسازی این سازه بزرگ تمام آجری جهان اقدام كرده و همواره از دولت و حكومت ها در این زمینه جلوتر حركت كرده اند.
مدیر پایگاه میراث جهانی بازار تبریز در گفت وگو با خبرنگار ایرنا، یكی از ویژگی های مهم و بارز بازار تاریخی تبریز را مشاركت مردمی و خود بازاریان در مرمت و نگهداری آن بیان كرد و گفت: از دیرباز بازاریان نقش محوری و اصلی را در زنده بودن و پویایی كسب و كار در بازار و همچنین رسیدگی به بناهای جنبی و مغازه های داخل بازار را داشته اند.
حسین اسمعیلی اظهار داشت: توجه به مسایل ایمن سازی بازار، دقت در نوع كسب و كار و رعایت موازین اعلامی از سوی نهادهای مسئول در بازار تبریز باید همواره از سوی اصناف و كسبه رعایت شود.
وی بر اصل مشاركت مردمی در حفظ و مرمت بازار تبریز تاكید و اضافه كرد: با توجه به اینكه واحدهای تجاری این مكان متعلق به مردم بوده و مالك خصوصی دارد، باید این افراد در بازسازی، مرمت و ساماندهی واحدهای خود نیز احساس مسئولیت كرده و راه را برای بهسازی و ایمن سازی سریع این اثر بی بدیل هموار سازند.
اسمعیلی با تاكید بر نقش مهم رسانه ها در ترمیم مشكلات و معضلات بازار تاریخی تبریز، گفت: باید توجه داشت كه بدون همراهی رسانه ها و مردم عملیات رسیدگی به وضعیت كنونی بازار تبریز ممكن نخواهد شد و رسانه ها با اطلاع رسانی خود می توانند مردم و به ویژه بازاریان را نسبت به این امر حساس كرده و آنها را برای رسیدگی هر چه بهتر و بیشتر به بازار ترغیب و تشویق نمایند.
شهردار تبریز نیز مسئولیت پذیری بازاریان را بسیار مهم خواند و گفت: مغازه داری كه از مغازه خود به عنوان انبار استفاده و یا اجناس خود را در حیاط بازار تلمبار می كند، باید بداند كه فضا را برای آتش سوزی آماده می كند و به عبارت دیگر بدیهی ترین نكات ایمنی توسط خود بازاریان و كسبه رعایت نمی شود.
ایرج شهین باهر با تاكید بر اینكه نباید به بهانه فناورهای مدرن برخی از سنت های خوب و تاثیرگذار را كنار گذاشت، احیای اوداباشی در بازار تبریز را لازم دانست و از هیات امنا و بازاریان درخواست كرد تا در این زمینه اقدامات فوری به انجام برسانند و نسبت به آن احساس مسئولیت بیشتری نشان دهند.
وی ادامه داد: اهالی بازار و اصناف فعال در آن باید به این موضوع توجه و عنایت كنند كه این مكان متعلق به آنهاست و در طول تاریخ چند صد ساله نیز چنین بوده است، بنابراین مسئولیت نگهداری خوب آن نیز بر عهده بازاریان است.
شهین باهر اضافه كرد: هرچه بازار تبریز پررونق شده و زمینه های لازم و كافی برای فعالیت های اقتصادی در آن فراهم شود بدون تردید اولین و بیشترین سود مادی و معنوی آن نیز نصیب خود بازاریان می شود، پس چه بهتر است كسبه جلوتر از دولت ها و نهادهای متولی خود شرایط نگهداری مناسب بازار را ایجاد كنند.
وی یادآوری كرد: در همین حال اولین كسانی كه از وقوع هر حادثه ناگوار همچون آتش سوزی اخیر ایكی قاپیلار خسارت و ضرر دیدند، خود اصنافی بودند كه در آن مغازه ها فعالیت می كردند، و اگر این افراد به یكی از ابتدای ترین مسایل ایمنی كه همان به كار گماردن اوداباشی بود، توجه كرده و آنرا استخدام می كردند، به هیچ عنوان امروز گرفتار این مشكلات نبودند.
به گزارش ایرنا، بازار مسقف تبریز بزرگترین بازار ایران و یكی از بزرگترین بازارهای سرپوشیده جهان است كه در گذشته های تاریخی تاجران اروپایی پس از گذشتن از شهرها و بازارهای تركیه به آن می رسیدند.
بازار تبریز در دوره قاجار، یك چهارم از تجارت ایران را برعهده داشت و از این حیث از بازار تهران فعال تر بود.
بازار تبریز یك مجموعه به هم پیوسته و دارای سقف می باشد كه با یك كیلومتر وسعت بزرگترین بازار در نوع خود در دنیا است و در سال ۱۳۵۴ خورشیدی در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
این بازار شگفت انگیز به دلیل ویژگی های خاص و ویژه اش در سال ۱۳۸۹ نیز در فهرست میراث جهانی یونسكو ثبت شد.
بازار تبریز از تیمچه ها، راسته ها، دالان ها، سراها و كاروانسراهای متعددی تشكیل شده است كه كاروانسراهای كشمیشچی‌ لر، امیر، حاج سیدحسین كهنه، حاج میرزا محمد و حاج ابوالحسن از جمله آنها است.
بسیاری از گردشگران و جهانگردان نظیر ابن بطوطه، ماركو پولو، جاكسن، اولیای چلبی، یاقوت حموی، گاسپار دروویل، الكسیس سوكتیكف، ژان شاردن، اوژن فلاندن، جان كارت‌رایت، جملی كاردی، كلاویخو، رابرت گرنت واتسن، حمدالله مستوفی و مقدسی از رونق و شكوه بازار تبریز تمجید كرده‌اند.
بازار بزرگ تبریز با داشتن حدود ۵٬۵۰۰ باب حجره، مغازه و فروشگاه، ۴۰ گونه شغل، ۳۵ باب سرا، ۲۵ باب تیمچه، ۳۰ باب مسجد، ۲۰ باب راسته و راسته‌بازار، ۱۱ باب دالان، ۵ باب حمام و ۱۲ باب مدرسه، به‌عنوان اصلی‌ترین مركز داد و ستد مردم تبریز و ایران شناخته می‌شود.
گزارش: سیدیحیی مرتضائی
3038/518