رسوب زدایی در سدها جدی گرفته شود

مهدی زارع روز دوشنبه در گفت و گو با خبرنگار علمی ایرنا افزود: فرسایش خاک و از بین رفتن گیاهان در بالادست موجب جاری شدن گل و لای و رسوبات به پایین دست می شود که در نهایت در پایین دست در پشت سدها جای می گیرند و باعث پر شدن حجم مخزن سدها می شود.

وی بیان کرد: به عنوان مثال سد سفید رود هنوز به ۳۰ سال بهره برداری نرسیده بود اما از رسوب پر شده بود و ناچار  به رسوب زدایی آن شدند، یا سد وشمگیر در گلستان سال ۱۳۴۹ به بهره برداری رسید و اکنون تقریبا از رسوب پر شده است، یعنی هنوز عمر سد به ۵۰ سال نرسیده اما حجم زیادی رسوب وارد آن شده که یا دیده نشده یا اینکه اساسا رسوب زدایی جدی گرفته نمی شود.

عضو وابسته فرهنگستان علوم افزود: اکنون در کشور حدود ۵۰ میلیارد متر مکعب مخزن سد داریم که درصدی از آنها از رسوبات پر شده است که این مساله باید مورد توجه جدی مسوولان امر قرار گیرد زیرا آماده بودن ظرفیت سدها در کنترل سیلاب ها نقش موثری دارد که در صورت بروز سیل می توان حجم بیشتری آب را در آن جای داد و ناچاربه رها سازی آب نشد.

وی به وقوع سیل اخیر در کشور اشاره کرد و گفت: به عنوان مثال در پی رها سازی آب مخزن سدها در بالادست رودخانه کارون حجم آب رودخانه ها به شکل کم سابقه ای افزایش یافت و عملا سه دشت سیلابی رودخانه های کرخه ، کارون  و دز تقریبا یک دشت سیلابی ایجاد کردند یعنی سه رودخانه یک دشت سیلاب را تشکیل دادند که خسارات زیادی به همراه داشت.

استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله تاکید کرد: باور من بر این است بسیاری از اطلاعاتی که برای پیش بینی های سیلاب دریافت می کنیم  به روز نیست بنابراین با توجه به اهمیت موضوع نیازمند به روز رسانی اطلاعات خود در این زمینه هستیم تا در آینده شاهد خسارات کمتری از بروز بلایای طبیعی شویم. 

زارع افزود: دخالت انسانی به صورت توسعه شهرها و روستاها با سرعتی فراتر از توان و تراز اکولوژیک در بیشتر مناطق ایران صورت گرفته است، این نحوه شهرسازی با نفوذ ناپذیر کردن زمین، نابود کردن سفره های آب زیر زمینی، حفر بیش از ۱۶ هزار چاه عمیق غیر قانونی که به تدریج بخش مهمی از آنها مجوز قانونی دریافت کردند، لایروبی نکردن سدها، احداث بی رویه سدها (مثلا احداث ۴۰ سد بر روی سرچشمه های تغذیه دریاچه ارومیه در یک بازه زمانی ۲۰ ساله منتهی به سال ۱۳۹۲)، تسریع روند خشکسالی با کم نکردن سوخت های فسیلی، نبود استفاده مناسب از انرژی های پاک و تجدید پذیر در ایران، نبود مقابله موثر با مساله گرم شدن زمین در ایران، ساخت پارک برج و ساختمان داخل رودخانه ها، دامنه کوهها در حوضه های آبخیز و با مدیریت نکردن رودخانه ها موجب تشدید خسارت های ناشی از سیل شده است. 

‎وی افزود: رسوب گذاری در  رودخانه ها، براثر تحولات زمین ساختی، تغییراتی در سطح اساس رودخانه رخ می دهد و احداث سد موجب تغییر ریتم طبیعی جریان آب و رسوب گذاری می شود؛ آب را می توان به راحتی از مخزن تخلیه کرد اما رسوبات را نمی توان به این راحتی از مخزن سد دفع کرد؛ در مخزن سدها، خطر ورود رسوبات ریزدانه به تونل نیروگاه و خسارت به تاسیسات و توربین نیروگاه ها وجود دارد از این دیدگاه توجه هم به زمین شناسی محل احداث سد و هم به رسوب زدایی اهمیت دارد، اندازه گیری سرعت جریان و غلظت رسوب در مخازن سدها انجام می شود.

وی ادامه داد: نتایج یک پژوهش بر روی سد دز نشان داد که فقط در سیل اردیبهشت ۱۳۸۲ (با دبی ۲۶۰۰ مترمکعب بر ثانیه)، حدود ۱.۱ میلیون متر مکعب رسوب در اثر جریان گل آلود در مجاورت بدنه سد دز ته نشین شد.

زارع گفت: ‎بخش درشت دانه از جریان رسوب ورودی در ابتدای مخزن ته نشینی می شود و با تشکیل ته نشینی دلتایی نه تنها باعث کاهش ظرفیت مخزن، بلکه می تواند باعث افزایش تراز کف رودخانه کیلومترها بالاتر از مخزن شود، افزایش تراز کف آبراهه باعث سیل گرفتگی سازه های زیربنایی و زمین های واقع در سیلاب دشت ها شده و افزایش تراز آب زیرزمینی، شوری خاک و  مستغرق شدن آبگیرهای واقع در بالادست را به دنبال دارد .

وی اضافه کرد: درصورتی که نواحی دلتا مانند استان گلستان دارای پوشش گیاهی متراکمی باشد، تراز سیلاب در بالادست به دلیل افزایش در زبری بستر افزایش یافته و رشد گیاه می تواند رسوب گذاری را شدید کند و افزایش تراز کف رودخانه، مثلا مورد گرگانرود را موجب شود.
‎عضو وابسته فرهنگستان علوم گفت: خصوصیات فیزیکی حوزه های آبخیز از قبیل شرایط زمین شناختی، نوع استفاده از زمین و پوشش گیاهی، نوع خاک، وضعیت نفوذپذیری سطحی، عمق سفره آب زیرزمینی و زهکشی از عوامل  وقوع سیلاب هستند، این فاکتورها برظرفیت ذخیره سازی آبراهه ها موثرند.

وی تاکید کرد: باید نقشه زمین شناسی سیل برای ارزیابی سیل خیزی هر پهنه از کشور تهیه شود؛ نقشه زمین شناسی سیل شامل لایه های اولیه نقشه میزان شیب، زمین شناسی کاربری زمین ها، حساسیت واحد های زمین شناختی به فرسایش، عمق خاک و شبکه زهکشی است، البته مطالعه زمین شناسی سیل شامل بررسی سیل خیزی آبراهه ها هم خواهد بود.

وی به حجم زیاد آب و رواناب بعد از وقوع سیل اخیر در جنوب کشور اشاره کرد و گفت: در مناطق مرکزی، دشت و کویر آبگرفتگی داریم که جمعیت زیادی در آن مناطق ساکن نیستند و معمولا از آب جمع شده در این مناطق استفاده خاصی نمی شود مگر اینکه موجب کاهش گرد و غبار در ماه های پیشرو در این مناطق شود اما در مناطق پرجمعیت به ویژه خوزستان در سوسنگرد، هویزه، شادگان و شهرستان کارون آبگرفتگی مشکلاتی را برای مردم ایجاد کرده است .

زارع بیان کرد: البته نکته قابل ملاحظه این است که غیر از اهواز شهری بالای یک میلیون جمعیت زیر تاثیر مستقیم سیل قرار نگرفته است زیرا اگر شهرهای با جمعیت بالای یک میلیون نفر گرفتار سیلاب شوند مشکلات بسیار گسترده تر خواهد شد که البته می توان با استفاده از فناوری روز دنیا از این ظرفیت در قالب انرژی های تجدید پذیر استفاده کرد.

استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله گفت: به عنوان مثال شهر شادگان که در مصب رودخانه جراحی به تالاب شادگان قرار دارد، در مدت ۱۷ تا ۱۸ سال گذشته تقریا خشک بود اما اکنون کاملا آب دارد که این یک فرصت برای این منطقه است.

‎علمی ۹۰۱۴**  1601** / 6037