طب سنتی در ایران و جهان

در بیانیه‌ی طب سنتی سازمان جهانی بهداشت (WHO) در سال ۱۹۷۸ طب سنتی این‌گونه تعریف شده است: «مجموعه‌ی تمامی علوم نظری و عملی که در تشخیص طبی، پیشگیری و درمان بیماری‌های جسمی، ذهنی یا ناهنجاری‌های اجتماعی به کار می‌رود و به صورت گفتاری یا نوشتاری از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته است».

در سال ۲۰۰۰ میلادی با تجدید نظر، طب سنتی را این گونه تعریف نمودند: «‌طب سنتی واژه‌ای کلی است که هم به سیستم‌های طب سنتی مانند طب سنتی چین، آیروودای هند، طب یونانی، عربی و هم به انواع مختلف طب بومی اطلاق می‌شود. درمان‌های طب سنتی شامل دارو درماننی (استفاده از گیاهان دارویی، اجزای حیوانی و معدنی) و روش‌های غیر دارویی (مانند طب سوزنی، ماساژ، درمان‌های روحی روانی) است. در مجموع شامل کلیه‌ی اقدامات بهداشتی، رویکردها، اطلاعات و باورهایی است که به اشکال مختلف دارویی و غیر دارویی، برای حفظ سلامتی و همچنین درمان، تشخیص و پیشگیری از بیماری‌ها به کار می‌روند. در صورتی که این اعمال جزیی از سنت یک کشور یا در بطن سیستم خدمات پزشکی رسمی آن کشور نباشد، واژه‌های مکمل، جایگزین، غیرمتعارف یا موازی به کار می‌رود.»

سازمان بهداشت جهانی اقدام به تدوین راهبردی نمود که کشورهای جهان براساس آن توجه بیشتر، علمی و کاربردی‌تری به طب سنتی بنمایند.

در حال حاضر حدود ۲۰۰ کشور دنیا از طب سنتی و مکمل بهره می‌برند و برخی از این کشورها طب سنتی و مکمل آن‌ها برای کشورهای دیگر است مانند اسپانیا که از طب‌های سنتی چینی، هندی و آمریکای جنوبی استفاده می‌کند و درصدد بهره‌گیری از طب سنتی ایران نیز است.

دستاوردها و چالش‌های طب سنتی در ایران و جهان

در بیانیه‌ی طب سنتی سازمان جهانی بهداشت (WHO) در سال ۱۹۷۸ طب سنتی این‌گونه تعریف شده است: «مجموعه‌ی تمامی علوم نظری و عملی که در تشخیص طبی، پیشگیری و درمان بیماری‌های جسمی، ذهنی یا ناهنجاری‌های اجتماعی به کار می‌رود و به صورت گفتاری یا نوشتاری از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته است».

در حال حاضر حدود ۲۰۰ کشور دنیا از طب سنتی و مکمل بهره می‌برند و برخی از این کشورها طب سنتی و مکمل آن‌ها برای کشورهای دیگر است مانند اسپانیا که از طب‌های سنتی چینی، هندی و آمریکای جنوبی استفاده می‌کند و درصدد بهره‌گیری از طب سنتی ایران نیز است.

سازمان بهداشت جهانی به درخواست کشورهای عضو و به منظور راهنمایی برای ادغام طب سنتی و مکمل در سیستم‌های بهداشتی، اقدام به تدوین استراتژی برای سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۳ نمود. این سازمان تجزیه و تحلیلی از روند پیشرفت طب سنتی در جهان پس از اولین استراتژی خود انجام داد و سپس به این جمع‌بندی رسید که تقاضاها و گرایش‌ها به سوی طب سنتی و مکمل در سراسر جهان رو به افزایش است. همچنین طب سنتی و مکمل نه تنها برای درمان بیماری‌ها و به ویژه بیماری‌های مزمن کاربرد دارد، بلکه به طور گسترده‌ای در پیشگیری از بروز بیماری‌ها، ارتقا و حفظ سلامت نیز استفاده می‌شود و کاربرد آن برای دولت‌ها مقرون به صرفه است.

به نظر می‌رسد که هدف سازمان جهانی بهداشت از تدوین این استراتژی جدید تأکید و توجه بر ادغام خدمات طب سنتی و مکمل در نظام سلامت بوده باشد. این سازمان حتی پیشنهاد اصلاح ساختار وزارت بهداشت کشورها را برای توسعه‌ی استفاده از طب سنتی، مورد تأکید قرار داده است. بسیاری از کشورها حتی قبل از تأکید سازمان جهانی بهداشت در این حوزه ورود کرده و بسیار هم پیشرفت کرده بودند.

یکی از شناخته‌شده‌ترین این کشورها، چین است که اساساً از سال ۱۹۵۴، استفاده از ظرفیت طب سنتی را در کنار طب رایج و طب نوین، در قانون اساسی خود تکلیف کرده بود و در این سال‌ها هم طب سنتی چینی که طب سوزنی بخشی از آن است، نه تنها در خود این کشور بلکه در بسیاری از کشورهای اروپایی و آمریکایی نیز توسعه و رشد چشمگیری داشته و از این ظرفیت، استفاده‌ی خوبی در پزشکی رایج می‌شود. کشورهای دیگر هم در این راستا پیشرفت‌های خوب و قابل توجهی داشته‌اند، بسیاری از کشورها هم بعد از تأکید سازمان جهانی بهداشت از این ظرفیت به خوبی استفاده کردند.

از میان کشورهای اروپایی که اقدام به این کار کردند، می‌توان کشور سوئیس را نام برد که پس از سال ۱۹۹۰، متوسط استفاده از خدمات طب سنتی و مکمل در آن ۴۹ درصد بوده است. در کره در سال ۱۹۸۷ خدمات طب سنتی تحت پوشش بیمه قرار گرفت. در چین حدود ۹۰ درصد از بیمارستان‌ها دارای بخش طب سنتی هستند و خدمات طب سنتی را به مراجعان سرپایی و بستری ارایه می‌کنند. در فنلاند نیز طب سوزنی و دیگر خدمات طب مکمل تحت پوشش بیمه اجتماعی است. در کشور آلمان نیز بیمه‌های دولتی و خصوصی بخشی از هزینه‌های درمان مکمل و جایگزین را تحت پوشش دارند. ۸۴ درصد از پزشکان ژاپنی نیز از طب سنتی بومی خود در کنار طب رایج استفاده می‌کنند و در کشورهایی مانند بلژیک و ویتنام هم تا حدی از این ظرفیت استفاده می‌شود.

از هزاران سال قبل، انسان‌ها همواره از داروهای گیاهی و طب سنتی به منظور حفظ سلامت و درمان بیماری‌ها استفاده گرده‌اند. طب سنتی در ایران و بهره‌برداری از گیاهان دارویی و مطالعات در زمینه روش‌های درمانی با استفاده از فرآورده‌های طبیعی در کشور ما سابقه ای طولانی دارد و امروز پس از قرن ها این میراث گران بها در چند سال اخیر مجدداً مورد توجه کارشناسان کشور و مردم در سراسر دنیا قرار گرفته است.

در سال‌های اخیر طب سنتی و مکمل از سوی جامعه ما نیز با اقبال زیادی مواجه بوده است اما متناسب با این گسترش شاهد حمایت قانونی و بسط و تکامل حقوقی در این حوزه نبوده‌ایم. درگذشته چندین بار شاهد ممنوعیت طبابت در حوزه طب سنتی بودیم. برخی ازشاخه‌های طب مکمل نیز با مشکلات مشابهی رو به رو بوده است. در دهه اخیر پس از انتشار راهبرد توسعه طب سنتی توسط سازمان بهداشت جهانی در ایران نیز فضا برای ادامه فعالیت طب سنتی مساعد گردید. این فراز و فرودهای بسیار ضرورت طرح بحثهای بنیادین حقوقی را در این زمینه مضاعف می‌کند. به جز ایران، فضای ممنوعیت در بیشتر کشورها تا سال ۲۰۰۲ ادامه داشت تا اینکه سازمان بهداشت جهانی جهت توسعه‌ی طب سنتی، ۴ راهبرد را تدوین و منتشر کرد که عبارتند از:

ادغام طب سنتی با سیستم بهداشتی

افزایش دسترسی و ارائه‌ی خدمات طب سنتی در جهان به ویژه برای مردم کم درآمد

تعیین و تضمین ایمنی، کارآیی و کیفیت طب سنتی، فرآورده‌ها و روش‌های درمانی آن

ترویج استفاده‌ی منطقی توسط پزشک و مصرف‌کننده و صیانت از آثار و منابع طب سنتی

رشد داروها و فراورده های گیاهی، به ۱۶۰۰ قلم در داروخانه ها و بازار و صادرات برخی از این اقلام به ویژه داروهای دامی و راه‌اندازی دانشکده‌های طب سنتی نشان‌دهنده افزایش توجه و رشد روزافزون کشور در زمینه فراوری گیاهان دارویی و طب سنتی در ایران است.

امروزه از طب سنتی در جهان استفاده‌های زیادی می‌شود. در جوامع صنعتی و بسیاری از کشورهای پیشرفته و در حال توسعه، استفاده از طب سنتی و گیاهان دارویی، به دلیل افزایش اعتماد مردم به استفاده از این گیاهان بسیار چشمگیر است. به طوری که در برخی از کشورهای پیشرفته نزدیک به ۷۰ درصد از داروهای مصرف‌شده در داروخانه‌ها با منشأ گیاهی یا تلفیقی از ترکیبات طبیعی و شیمیایی است و مطابق برآورد سازمان بهداشت جهانی، بیش از ۸۰ درصد مردم جهان برای درمان بیماری‌ها، از داروهای گیاهی استفاده می‌نمایند.

در پی تأکیدات مقام معظم رهبری مبنی بر لزوم توجه به بهره‌مندی آحاد جامعه از نتایج دستاوردهای علمی و تولید ثروت از علم و با توجه به چالش‌های موجود در حوزه دارویی کشور، در سال‌های اخیر اقدامات قابل توجهی در حوزه‌ی گیاهان دارویی و طب سنتی در ایران صورت گرفته است و طب سنتی، این میراث ارزشمند دانشمندان ایران زمین، با همت متخصصین مرتبط در وزارت بهداشت ودرمان و با حمایت معاونت علمی و فناوری در حال احیا و تقویت است. در سال ۸۶ طب سنتی وارد عرصه‌ی سلامت کشور شد که هم اکنون ۳۰۰ تا ۴۰۰ نفر از پزشکان ما دوره‌ی طب سنتی را طی کرده‌اند.

رشد داروها و فرآورده‌های گیاهی، به ۱۶۰۰ قلم در داروخانه‌ها و بازار و صادرات برخی از این اقلام به ویژه داروهای دامی و راه‌اندازی دانشکده‌های طب سنتی نشان‌دهنده‌ی افزایش توجه و رشد روزافزون کشور در زمینه‌ی فرآوری گیاهان دارویی و طب سنتی است. حجم تجارت جهانی گیاهان دارویی بین ۶۰ تا ۴۰ میلیارد در سال های اخیر در سال‌های اخیر متغیر بوده و براساس پیش‌بینی بانک جهانی، گردش مالی در سال ۲۰۵۰ تولید مواد اولیه با منشأ گیاهی، به حدود ۵۰۰۰ میلیارد دلار خواهد رسید که ایران، با توجه به ظرفیت بالایی که دارد، می‌تواند در این رابطه نقش و سهم مهمی را ایفا کند. با توجه به وجود نیروی‌های متخصص در حوزه‌ی طب سنتی در ایران و جغرافیا و اقلیم خاصی که کشور ما دارد این زمینه فراهم شده تا بتوانیم سهم عمده‌ای از بازار گیاهان دارویی و همچنین خدمات طب سنتی را در سطح جهان به کشور خود اختصاص دهیم.

امروزه در ایران این مکتب غنی طبی به صورت کاملاً آکادمیک در آمده و در حال حاضر ۱۷ دانشگاه علوم پزشکی در ایران، دپارتمان یا دانشکده‌ی طب ایرانی دارند و پزشکان را برای دوره‌ی تخصصی ۵ ساله در رشته‌های طب و داروسازی پذیرش می‌کنند.

ارتقای شبکه‌ی آزمایشگاهی گیاهان دارویی کشور متشکل از ۱۳۲ واحد آزمایشگاهی با هدف بهبودبخشی به کیفیت ارائه‌ی خدمات آزمایشگاهی در سال جاری صورت گرفته است. ارتقای ظرفیت اسمی تولید انواع عرقیات، عصاره و اسانس گیاهی در کشور به میزان ۱۷۵۰۰۰ تن در سطح ۱۸۳ واحد تولیدی و صنعتی، توسعه‌ی دانشکده‌های طب سنتی و داروسازی سنتی به ۸ دانشکده، افزایش تعداد دانشجویان دکترای تخصصی طب سنتی از ۱۷۰ نفر به ۴۲۹ نفر و افزایش تعداد مراکز و یا هسته‌های تخقیقاتی طب سنتی و مکمل مصوب دانشگاهی به نه مرکز از دیگر اقدامات مهم در سال جاری است.

طبق گزارش دفتر طب سنتی ایران، تهیه‌ی ۲۰ بسته‌ی کارآفرینی در حوزه‌های مرتبط، افزایش سلامتکده‌های طب سنتی به ۲۰ مورد، تهیه‌ی اطلس جامع گیاهان دارویی در بیش از ۱۰ استان کشور در راستای ثبت مزیت‌ها و حفاظت از گونه‌های گیاهی در جهت حفظ ذخایر ژنتیکی و احیای میراث مکتوب طب سنتی از طریق گردآوری، تطبیق، مقابله، ترجمه، چاپ و انتشار نسخه‌های خطی و غیرخطی دانشمندان ایرانی از جمله دستاوردهای ملی در سال جاری بوده است.

در راستای توسعه‌ی طب سنتی ایرانی در برنامه‌ی ششم توسعه نیز به تازگی دو واحد درس «آشنایی با اصول و مبانی طب سنتی ایران» به عنوان یک درس اختصاصی برای گروه پزشکی شامل رشته های پزشکی، داروسازی، دندانپزشکی، پرستاری، مامایی، توانبخشی و تغذیه تصویب شده است. همچنین بر اساس مصوبه شورای عالی برنامه‌ریزی، در سال جاری نیز این درس برای همه رشته‌های بالینی اجباری شده است.

چالش‌هایی هم در این زمینه وجود دارد. از جمله اینکه طرفداران طب مدرن، ادغام طب سنتی در طب مدرن را نوعی مداخله می‌دانند و با توسعه‌ی آن مخالف هستند. چالش دیگر کمبود شواهد علمی و مستند درباره‌ی اثربخشی داروهای گیاهی و طب سنتی است که به نظر می‌رسد با توسعه‌ی تحقیقات در این زمینه این چالش‌ها برطرف شود.

در آخر باید گفت که تجربه‌ی دهه‌ی اخیر در توسعه‌ی طب سنتی و مکمل در ایران نشان می‌دهد خدمات ارزشمند این حوزه نه تنها سلامت و بقای جامعه را به مخاطره نیفکنده است، بلکه به عنوان نیرویی مکمل و حیات‌بخش در کنار طب رایج به پیشبرد و ارتقای اهداف سلامت در کشور مساعدت نموده است.

منبع: تارنمای مجتمع تخصصی و فوق تخصصی کیمیا

۱۴۹۷