رفتارشناسان خاستگاه آیین را از بدو خلقت انسان و عجین شده با تمدن‌ها از کهن‌ترین تا متاخرترین، در طول تاریخ دانسته اند؛ آیین را می‌توان مهره نخ تسبیحی خواند که ارتباط بشر امروزی با نیاکان خود در هزاره‌های دور را شکل داده است. باورمندی انسان‌ها به رفتارها و آنچه هویت فردی و جمعی آنها را در طول تاریخ می‌سازد، بر مبنایی تعریف می‌شود که امروز آنرا آیین می‌نامند. رفتارهای جمعی انسان‌ها از ستایش خداوند گرفته تا احترام به طبیعت و غیره بر حول محوری به نام آیین شکل می‌گیرد که گستره‌ای جهان‌شمول دارد.
ایران نیز در کنار بهره مندی از تنوع جغرافیایی و همراهی اقوام مختلف، مملو از آئین‌ها و خرده روایت‌های آیینی - نمایشی است که بخش مهمی از آنها پیرامون مذهب و در ستایش پروردگار رقم خورده است. با بررسی رفتارهای آیینی ایرانیان می‌توان کلیدواژه‌های ثابت و جهان‌شمولی؛ چون نوع دوستی، تاکید بر صلح طلبی، رعایت حقوق و احترام بزرگان، ستایش زمین به عنوان مادر بخشنده و پرستش پروردگار به عنوان خالق مطلق را مشاهده کرد. در حقیقت این مفاهیم بازتاب متجلی ترین مفاهیم دینی است که در تمام آیین‌ها از تجلی می‌یابد.
تنیدگی ماه صیام با آیین‌های مردمی
مرور و مداقه بر رفتار آیینی ایرانیان با گستره تمدنی شأن، نشان‌دهنده ارادت آنها به حق تعالی است، ماه صیام (رمضان) نیز به عنوان یکی از ماه‌های مهم مسلمانان با مفاهیم بنیادین در مسیر ادای حق بندگی مخلوق نسبت به خالق خود، تنیدگی فراوانی با رفتارهای آیین مند ایرانیان مسلمان دارد. در حقیقت ماه صیام که از آن به عنوان ماه میهمانی خدا یاد می‌شود، بهترین زمینه رفتارهای آیینی ایرانیان را برای ادای بندگی به خالق همراه دارد؛ جایی که مردمان روزه دار در کنار لب فروبستن بر اطعمه و اشربه، برای تجلی برترین رفتارهای انسانی تمرین می‌کنند.
مواردی از ستایش تا تذهیب نفس؛ از پرهیز از گناه تا رعایت حقوق مردم، از تکریم خانواده و بزرگان قوم و طایفه و ایل تا ادای حق بندگی و کرنش در برابر خالق بازتاب دهنده این تصویر است که همه مسلمانان پای سفره‌ای ثابت نشسته اند که خوان‌گستر آن خداوند است.
ایران الگویی جهانی در برابری حقوق مردان و زن
شکوه، جلال، اعتبار و افتخاری که ایران در تاریخ تمدن جهان دارد، صرفاً به دلیل توصیف ایرانیان در شکل تاریخ شفاهی شکل نگرفته است؛ چه آنکه در بزرگ‌ترین و کهن‌ترین کتاب‌های تاریخ غرب؛ همواره در مواجهه با واژه «ایران» به جایگاه تمدن ساز و تأثیر آن در رشد تمدن جهانی شاهد استفاده از کلیدواژه‌هایی چون شکوه، جلال و اعتبار هستیم.
بهترین مصداق‌های شکل‌گیری تأثیرگذاری یک جامعه در رشد تمدن جهانی، همسانی رفتارها و الگوهای فرهنگی میان افراد آن جامعه است؛ به گونه‌ای که فارغ از نگاه «مردانه» یا «زنانه»، در قالب یک کلمه واحد به نام «انسان» و زیر چتر بزرگی مانند ایران؛ اتحاد رفتارهای فرهنگی میان زنان و مردان چون دانه‌های زنجیر کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند.
درست در روزهایی در قرن پانزدهم، اروپا و آمریکا طلایه داران تساوی حقوق زن و مرد امروز یا در قرن چهاردهم و پانزدهم میلادی و زمان گذار از دوران قرون وسطی و تجربه رنسانس رفتاری، فرهنگی و تاریخی در این دو قاره دوران تلخ و سیاه برده داری و نگاه تحقیرگونه نسبت به زنان، مانند لکه‌ای سیاه در تاریخ نگاری اروپا و امریکا خودنمایی می‌کند.
در حقیقت با تطبیق آن سال‌ها با جامعیت فرهنگی رفتار ایرانیان، شاهد همسویی، همپایی و برابری رفتارهای مردان و زنان ایرانی در شکل الگوهای زیست فرهنگی و همچنین گونه‌های هویت سازی هستیم که تجلی آن در رفتارهای آئینی به عنوان یادگاری سترگ از آن دروان باقی مانده است. اتفاقاتی که الگوی برابری زن و مرد در ایران را می‌توان به عنوان یکی از مهمترین برگ‌های برنده اصالت و هویت تمدن‌ساز کشورمان به گواه تاریخ به جهانیان عرضه کرد.
«حنای مراد»؛ آیینی با محوریت برآورده شدن حاجات بانوان روزه‌دار
در شکل رفتارهای اجتماعی و نمایش‌های آئینی ایام ماه مبارک رمضان شاهد نمایش‌های مختص بانوان همسو با رفتارها و الگوهای نمایش‌های آئینی مردانه هستیم. یکی از جذاب ترین نمایش‌های زنانه در ساحت ماه مبارک رمضان که پیشینه پیدایش آن به عشایر و ایلات بختیاری ایران بازمی گردد و هنوز هم در استان چهارمحال و بختیاری زنده است و نفس می‌کشد به آیین «حنابران» و یا «حنای مراد» معروف است.
بنا بر این آیین «حنای مراد» که محل اجرای آن بیشتر در محیط‌ها و مکان‌های مذهبی مانند مساجد، تکایا و هیأت‌های بختیاری و ایل نشین است، بانوان این قوم در ظهر بیست و هفتم ماه مبارک رمضان در امامزاده‌های منطقه خود گرد هم جمع می‌شوند و به برگزاری و برپایی این سنت آئینی می‌پردازند.
در روز بیست و هفتم ماه رمضان که در تقویم تاریخی مسلمانان روزه‌دار به عنوان روز قصاص ابن ملجم مرادی - قاتل مولای متقیان حضرت امام علی (ع) - ثبت است، بانوان بختیاری ظرف حنای خود را طی رفتار آئینی با اذکار و ادعیه مختلف در صحن امامزاده دست به دست می‌گردانند، سپس هر یک از آنها قاشقی از حنای خشک را در این ظرف می‌ریزند. این ظرف را به دیگران می‌دهند تا آنها نیز حنای متبرک شده و همراه خود را با دیگر زنان حاضر در این آئین تقسیم کنند. آنها به واسطه این شکل از رفتار آئینی در حقیقت به بازگویی خواسته‌ها، نیت‌ها، آرزوها و مرادشان از خداوند یکتا هستند و بعد از خواندن ادعیه و برپایی نماز جماعت ظرف حنای خود را به خانه می‌برند. این ظرف حنای خشک در خانه می‌ماند و همزمان با رؤیت هلال ماه شوال با آب یا گلاب مخلوط می‌شود و بر دست زنان ایلیاتی و روزه دار استان چهارمحال و بختیاری به ویژه منطقه شهرکرد می‌نشیند.
«پیراهن مراد» یا «لقمه مراد»؛ آیین تبرک روزی مردمان روزه دار
دیگر آیین نمایشی بانوان مسلمان ایرانی در ایام ماه مبارک رمضان که بیشتر محل اجرای آن در استان یزد است، به آیین «پیراهن مراد» یا «لقمه مراد» در گویش و لفظ محلی مردمان یزد برمی‌گردد. بسیاری از پژوهشگران رفتارهای آئینی از آن به عنوان آئین «کیسه دوزی» در کتب پژوهشی خود یاد کرده‌اند.
استاد جمشید ملک پور از پژوهشگران رفتارهای آئینی و نمایشی ایرانیان درباره آیین «پیراهن مراد» یا «لقمه مراد» آورده است: پیراهن مراد نام آیین کهنی است که به آن کیسه دوزی نیز می‌گویند و برای شفای بیماران و توسط زنان در یزد انجام می‌شود. آنها در روز ۲۷ ماه مبارک رمضان از ۷ سید پول می‌گیرند و با آن پارچه‌ای می خرند تا کیسه دوزی را آغاز کنند. این رسم در مساجد مختلف استان یزد برگزار می‌شود و مسجد امیرچخماق یکی از میزبانان اصلی آن است.
طبخ نان مراد هم در روز ۲۷ ماه مبارک رمضان انجام می‌شود. پول آرد نان باید از ۷ سید یا ۵ نفر از مؤمنین که نام پنج تن آل عبا را دارند دریافت شود. این نان را در ابعاد کوچک و لقمه‌ای می پزند.
از: امین خرمی
فراهنگ **۹۱۵۷**۹۲۶۶
