موضوع رؤیت هلال ماه مسئله‌ای که به صورت عمده هر سال در ابتدا و انتهای ماه رمضان به دغدغه‌ای در سطح عموم افراد جامعه تبدیل می‌شود و مباحث زیادی در خصوص نحوه اعلام و مدیریت آن وجود دارد. به همین منظور برای روشن شدن ابعاد علمی و فنی این موضوع به سراغ مهدی ثامنی مدیر سابق مرکز علم و ستاره شناسی تهران و عضو هیئت علمی دانشگاه رفتیم تا مسائلی که در سطح جامعه درباره عملکرد ستاد استهلال دفتر مقام معظم رهبری مطرح هست را بررسی کرده تا از نگاه یک متخصص ابعاد آن مورد واکاوی قرار بگیرد.
باورهایی غلط و غیر علمی در جامعه وجود دارد
مهدی ثامنی، عضو هیئت علمی دانشگاه، درباره مباحثی که درباره رؤیت هلال ماه در جامعه مطرح است گفت: بسیاری از مسائلی که میان مردم در خصوص رؤیت هلال ماه مطرح است، چندان زمینه علمی ندارد به عنوان مثال برخی می‌گویند اگر ماهی ۳۰ روز باشد، ماه بعد آن ۲۹ روزه است یا شایعات دیگر مانند ماه بدر کامل که همگان معتقدند حتماً باید شب چهاردهم باشد، تماماً از نظر علمی بی اساس بوده و باید گفت هر ماه قمری در هر روز و مکان جغرافیایی و ارتفاع از سطح دریا به صورت مشخص محاسبات اختصاصی خود را دارد و قابل تعمیم به ماه‌های قبل و بعد خود یا حتی سال‌های قبل خود نیست.
این استاد دانشگاه افزود: حتی برخی بر اساس مشاهده هلال ماه به علت بلندی کمان هلال نسبت به افق، میزان نور آن و ضخامت هلال و غیره در خصوص آنکه این هلال متعلق به شب چندم ماه هست اظهار نظر می‌کنند که باز هم این اظهارات علمی نبوده و اگر بدانیم هیچ دو ماهی مشابه هم نخواهند بود متوجه عدم دقت این اظهارات خواهیم شد.
مسئله «وجود ماه» با «رؤیت ماه» در آسمان متفاوت است
ثامنی با اشاره به وجود دو نگاه علمی و فقهی به مسئله استهلال گفت: در خصوص نگاه علمی محاسبات و آزمایشات و رصدهای علمی مخصوص به خود موجود است. اما در وجه فقهی مسئله، طی سال‌های اخیر اتفاقات زیادی درباره قرابت نظر علمی و فقهی صورت گرفته است. اما در هر صورت باید بدانیم برای استهلال ماه نو دو پارامتر متفاوت در نظر گرفته می‌شود. بحث وجود هلال ماه در آسمان و بحث دوم مشاهده هلال ماه یا همان رؤیت ماه. در مباحث علمی هر دو مسئله مورد بررسی قرار می‌گیرد، اما از نگاه فقهی آنچه تاکنون عمدتاً مطرح است، صرفاً رؤیت هلال در آسمان است که ممکن است با چشم مسلح انجام گیرد یا چشم غیر مسلح.
عضو هیئت علمی دانشگاه در ادامه تصریح کرد: از نظر علمی محاسبه اینکه هلال ماه در روز و زمان مشخصی، در آسمانِ مکان معینی وجود دارد یا خیر به صورت دقیق ممکن است، اما درباره امکان رؤیت آن با این دقت نمی‌توان صحبت کرد.
وی افزود: به عنوان مثال آندره دانژون، اختر شناس فرانسوی، توانست هلال ماهی را رصد کند که یک تکه نبوده و به صورت منقطع دیده می شده است. وی علت این پدیده را وجود کوه‌ها و پستی و بلندی در سطح کره ماه دانست که باعث می‌شود نور خورشید در تمام ۱۸۰ درجه کمان نازک هلال ماه نو تابیده نشود. این مسئله که به نام حد دانژون در محافل علمی مطرح است یکی از عواملی است که باعث می‌شود نتوان با دقت زیادی در خصوص امکان رؤیت هلال ماه سخن گفت.
این استاد رشته فیزیک گفت: مدار ماه به گرد زمین بیضی بوده و علاوه برآن این مدار با مدار گردش زمین به دور خورشید در یک صفحه قرار ندارند و اختلاف زاویه‌ای میان آنها وجود دارد، بنابراین شکل ماه در نقاط مختلف زمین و در زمان‌های مختلف متفاوت بوده و شکل و جایگاه ماه در هر ماه قمری به نوعی منحصر به فرد است.
مدیر سابق مرکز علم و ستاره شناسی تهران با اشاره به آنکه سازمان‌های بین المللی اخترشناسی به صورت مداوم در حال ثبت رکوردها اجرام مختلف آسمانی از جمله ماه هستند، گفت: در رصد هلال ماه عواملی چون ضخامت و طول کمان، فاز یا میزان روشنایی، جدایی زاویه‌ای مابین خورشید و ماه، ارتفاع ماه از ارتفاع خورشید در لحظه غروب، سن ماه جدید که به معنای شروع تولد ماه از لحظه مقارنه ماه و خورشید (محاق)، فواصل ماه و زمین و زمین تا خورشید و چرخش بیضی وار حرکت مداری آنها و بسیاری مؤلفه‌های دیگر مطرح هست که همواره اعداد مربوط به تمامی آنها در رصد هلال ماه‌های نو ثبت شده و مورد تحلیل و بررسی منجمان قرار می‌گیرد محصول تمام این رکوردها در سراسر جهان در نرم افزارهایی مختلف با عنوان معیارهای رؤیت هلال جمع آوری شده است.
شروع ماه رمضان امسال مطابق نتایج محاسبات علمی اعلام شد
وی افزود: رکورد رؤیت کم سن ترین یا جوان‌ترین ماه به محسن قاضی میر سعید، از کشور ایران تعلق دارد که توانست ماهی با سن ۱۱ ساعت ۴۰ دقیقه را با دوربین خود شکار کند. با توجه به همین رکورد است که منجمین معتقدند دوشنبه شب (۱۳ خرداد ۹۸) در ایران امکان رؤیت هلال ماه اول شوال وجود نداشته است. اگر کسی ادعا کند در این شب هلال ماه را دیده است، در صورت اثبات مدعایش، توانسته رکود جدیدی نسبت به رکورد آقای میرسعید برای رؤیت هلال ماه ثبت کند که مراجع قانونی برای ثبت آن در کشور وجود دارد.
ستاد استهلال نظرات علمی متخصصین را می‌پذیرد
ثامنی با اشاره به فعالیت‌های ستاد استهلال دفتر مقام معظم رهبری گفت: در ستاد استهلال با حضور حجت الاسلام موحد نژاد که خود تحصیل کرده دانشگاهی و از رکورد داران مطرح هلال در جهان در عرصه رصدهای علمی اخترشناسی هستند، نظرات علمی کارشناسان دانشگاهی و حوزوی کاملاً مورد توجه قرار می‌گیرد.
وی افزود: در تمامی بیش از ۱۱۰ گروه استهلالی که در سراسر کشور برای رؤیت هلال ماه اعزام می‌شوند، منجمان حرفه‌ای و دانشگاهی حضور داشته و بر اساس محاسبات علمی به ثبت رکوردهای رصدی خود می‌پردازند و در دفتر رهبری عقاید و نظرات علمی این افراد متخصص مورد پذیرش قرار می‌گیرد. به عبارتی مفاهیم علمی در رؤیت هلال ماه کاملاً در نظر گرفته می‌شود و فقهای حاضر دراین ستاد بر اساس نظر کارشناسی متخصصان نجوم است که در خصوص زمان شروع و پایان ماه‌های قمری اعلام نظر می‌کنند.
علل اختلاف نظر متخصصین در برخی مواقع
این استاد دانشگاه درباره علت اختلاف میان تقویم‌های تنظیم شده توسط مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران و ستاد استهلال دفتر مقام معظم رهبری مربوط به شروع ماه رمضان سال جاری گفت: ماه ابتدای رمضان امسال از لحاظ سن ماه و ارتفاع آن وضعیت مطلوبی برای رؤیت داشت. اما از سوی پارامترهای دیگر مشخصات ماه مانند فاز یا روشنایی ماه، اصلاً قابل رؤیت نبود.
لذا بر اساس این پارامترها مؤسسه ژئوفیزیک به پیش بینی امکان رؤیت این ماه در تقویم نظر داد، در صورتی که محاسبات برخی دیگر از محققین نشان می‌داد به علت فاز پایین این ماه این امکان وجود ندارد و در عمل هم نظر دوم ثابت شد و ستاد استهلال رأی به شروع ماه رمضان یک روز دیرتر از آن چیزی که در تقویم‌ها ثبت شده بود داد.
ثامنی در پاسخ به ابهامی که در خصوص اعلام روز عید در برخی کشورهای همسایه مانند افغانستان به وجود آمده هم توضیح داد: همانگونه که پیش از این هم گفتم، رؤیت ماه در هر مکان شرایط ویژه به خود را دارد. درباره کشورهای دیگر هم در ابتدا باید دید آیا آن کشورها در اعلام شروع و پایان ماه‌های قمری به استدلالات علمی توجه دارند یا آنکه بنا بر مصالحی دیگر این زمان‌ها را مشخص می‌کنند. اما برای نمونه باید بگویم در رؤیت هلال ماه اول شوال سال جاری در شهر کابل محاسبه شد و با توجه به فاز و سن ماه امکان رؤیت هلال ماه وجود داشته است، هرچند اصطلاحاً رؤیت هلال بحرانی و بسیار دشوار است، اما در تهران این امکان اصلاً وجود نداشت.
محاسبات علمی چهارشنبه را عید فطر اعلام می‌کند
به گفته این عضو هیئت علمی دانشگاه ماه اول شوال سال جاری در شب سه شنبه ۱۴ خرداد ماه به راحتی قابل مشاهده خواهد بود و روز چهارشنبه در ایران عید فطر است.
سیام**ا. م **۲۰۲۱**