طب سنتی ایرانی

این حرکت موجب شده است که پزشکان و محققان در ایران و دیگر کشورهای جهان به شناخت مبانی طب سنتی ایرانی گرایش یابند. برای مثال اﺳﺘﻔﺎده از ﻃﺐ ﻣﻜﻤﻞ و ﺟﺎﻳﮕﺰﻳﻦ ﺑﻪ وﻳﮋه ﮔﻴﺎه درﻣﺎﻧی ﺑﺮای ﻛﺎﻫﺶ وزن ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ در ﺣـﺎل اﻓـﺰاﻳﺶ ﺑـﻮده و ﺑﺴـﻴﺎر ﻣـﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ. از این رو، در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻧمی ﺗﻮان ﻃﺐ ﺳﻨتی در اﻳﺮان را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از ﻗﺪﻳمی ﺗـﺮﻳﻦ و ﻏﻨـیﺗـﺮﻳﻦ ﻣﻜﺎﺗـﺐ ﻃـﺐ ﺳنتی، ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺖ.

گسترش طب سنتی چین، طب تبتی، آیورودا، ایرانی و هومیوپاتی و صدها مکتب و روش گوناگون، نشان دهنده‌ی این حرکت عظیم جهانی است. این حرکت موجب شده است که پزشکان و محققان در ایران و دیگر کشورهای جهان به شناخت مبانی طب سنتی ایرانی گرایش یابند.

طب سنتی از گذشته تاکنون جزئی از سیستم بهداشتی مردم بوده و توسط آنان به خوبی پذیرفته شده است؛ بخشی از فرهنگ مردم محسوب می‌شود و در حل بعضی از مسائل فرهنگی سلامت، نقش قابل توجهی دارد. با وجود افزایش استفاده‌ی مردم جهان از طب سنتی و مکمل، از مکتب طب سنتی ایرانی علی‌رغم غنی بودن و کارایی بسیار، به عنوان یک مکتب طبی مستقل در میان مکاتب طب مکمل نامی برده نشده است و حتی در بسیاری از منابع نیز از آن به عنوان طب عربی و یونانی یاد شده است.

طبق نقل سیریل الگود مورخ پزشکی«طب سنتی در ایران قبل از طب یونانی وجود داشته است و ایرانیان اصول آن چیزی را که طب یونانی نامیده شده، به یونانیان تعلیم دادند و در ایران قدیم وضعیت طب پیشرفته‌تر از آشور بوده است».

تاریخچه طب سنتی ایرانی

گسترش طب سنتی چین، طب تبتی، آیورودا، ایرانی و هومیوپاتی و صدها مکتب و روش گوناگون، نشان دهنده‌ی این حرکت عظیم جهانی است. این حرکت موجب شده است که پزشکان و محققان در ایران و دیگر کشورهای جهان به شناخت مبانی طب سنتی ایرانی گرایش یابند.

تاریخچه‌ی طب سنتی ایرانی، به بیش از ۳۰۰۰ سال پیش باز می‌گردد. طب سنتی ایرانی، یک مکتب طبی کامل و پویا است که جهان را به عنوان نظام احسن می‌نگرد و پزشک را به واسطه‌ی شناخت و آگاهی و تسلط بر علوم مختلف و درک صحیح او از جهان هستی حکیم نامیده است. ریشه‌های مکتب طب سنتی ایرانی به بیش از ۳۰۰۰ سال قبل می‌رسد، طبق گفته‌ی سیریل الگود مورخ پزشکی«طب سنتی در ایران قبل از طب یونانی وجود داشته است و ایرانیان اصول آن چیزی را که طب یونانی نامیده شده، به یونانیان تعلیم دادند و در ایران قدیم وضعیت طب پیشرفته‌تر از آشور بوده است».

برخی طب سنتی ایرانی را پیشگاه طب سنتی در جهان می‌دانند. این طب حاصل سال‌ها تلاش و زحمت دانشمندان بزرگ ایران بوده است. دیدگاه طب سنتی ایرانی سلامت‌محور بوده و بنابراین حفظ سلامت مقدم بر درمان است و توجه به روش زندگی و تأمین هوای سالم، تغذیه‌ی درست، فعالیت و استراحت کافی و تعادل حالات روحی – روانی شعار طب سنتی ایران است. ستارگان طب سنتی ایرانی مانند ابن سینا، رازی، علی‌بن‌عباس اهوازی، ابن ابی الصادق نیشابوری، سید اسماعیل جرجانی و عمادالدین محمود شیرازی حدود هشت قرن هدایت دانشگاه‌های طب در غرب و شرق را بر عهده داشتند.

منطق علمی در طب سنتی ایرانی

اصول روش تغذیه در مکتب طب سنتی ایران بر یک جمله استوار است: هر فرد لازم است که تغذیه‌ای مخصوص به خود و براساس مشخصات فردی خود داشته باشد. طب سنتی ایرانی بر پیشگیری از بیماری‌ها با آموزش روش صحیح زندگی تأکید دارد و پزشک موفق را پزشکی می‌داند که سلامتی جامعه را حفظ نماید و خود به خود با این تدبیر تعداد بیماران و مصرف دارو کاهش خواهد یافت. مزاج، پایه و اساس طب سنتی ایران است. پزشکان قدیم در شناختن مزاج‌ تبحر داشتند، دخالت وضع مزاجی را در هر یک از بیماری‌ها رصد کرده و معیار تشخیص و درمان کلیه‌ی بیماری‌ها را توجه به مزاج اصلی و عارضی بیماران قرار داده بودند. با این رویکرد، طب سنتی ایران، انواع بیماری‌ها را به سه دسته تقسیم می‌کند:

الف) بیماری‌هایی که ناشی از سوء مزاج است:

معمولاً افرادی به این بیماری‌ها دچار می‌شوند که اصول تغذیه‌ای مناسب مزاج خود را رعایت نکرده‌اند و دچار کثرت یا غلبه یک یا دو کیفیت از کیفیات چهارگانه(سردی، گرمی، خشکی یا رطوبت) در بدن خود شده‌اند.

ب) بیماری‌هایی که ناشی از سوء ترکیب است:

به بیماری‌هایی گفته می‌شود که ترکیب و یا تعداد طبیعی قسمتی از بدن دچار اشکال است؛ مانند کسی که بدون قسمتی از بدن بدنیا می‌آید(مروملیا).

ج) بیماری‌های تفرق و اتصال:

در این نوع بیماری اتصال طبیعی در یک عضو از بین می‌رود(مثلاً در شکستگی‌ها) و یا تفرق طبیعی از بین می‌رود(مثلاً اندامی به علت بد جوش خوردن دچار محدودیت حرکت می‌شود).

بعد از اینکه طبیب نوع بیماری را تشخیص داد، نوبت به درمان می‌رسد که مراحل درمان در طب سنتی در ایران به این نحو است که در گام اول تدابیر بالاغذیه‌ای اتخاذ می‌کردند، به این معنا که پزشکان سعی می‌کردند برنامه‌ی غذایی فرد را اصلاح کرده و بدین نحو به درمان بیماری‌ها کمک کنند. اگر بیمار با این روش جواب نمی‌گرفت نوبت به تدابیر بالادویه می‌رسید، یعنی دارو درمانی و در گام آخر اگر بیماری شدیدتر بود، نوبت به کارهایی با دست(تدابیر بالید) نظیر انواع جراحی‌، فصد، حجامت و… می‌رسید.

دیدگاه طب سنتی ایرانی سلامت‌محور بوده و بنابراین حفظ سلامت مقدم بر درمان است و توجه به روش زندگی و تأمین هوای سالم، تغذیه درست، فعالیت و استراحت کافی و تعادل حالات روحی – روانی شعار طب سنتی ایران است.

اطلاعات درباره‌ی طب سنتی از طریق کتاب‌ها و نوشته‌های قدیمی و یا به صورت شفاهی تاکنون منتقل شده است. بنابراین، طب سنتی ایران را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد:

طب سنتی مکتوب: این بخش کتب و رسالات حکمای ایرانی را در بر می‌گیرد که تعداد آن‌ها به هزاران جلد می‌رسد و  گنجینه‌ای مکتوب و گران‌بها برای محققان در ایران و جهان هستند.

طب سنتی شفاهی: تجارب و اطلاعاتی است که سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته و حاوی روش‌های مختلف بهداشتی است.

ایران به دلیل سابقه‌ی تاریخی طولانی و نیز اقوام، نژادها و زبان‌های مختلف و اقلیم‌های متفاوت، کشوری است که تجارب و آرا و عقاید طبی شفاهی بسیار مختلف و غنی در آن وجود دارد. در دوران قدیم به خصوص در بین عشایر و ساکنان قسمت‌هایی از این مرز و بوم که به دلایل جغرافیایی صعب‌العبور بوده‌اند، استفاده از این تجارب طبی و روش‌های درمانی جزء لاینفک زندگی مردم محسوب می‌شده و تشخیص روش صحیح از غلط و انتقال تجربه‌ها به نسل بعدی حیاتی و ضروری بوده است. تشخیص بیماری در طب سنتی ایرانی با در نظر گرفتن مزاج اعضا و مزاج بیمار، معاینه‌ی وضعیت روانی مراجع یا بیمار و… انجام می‌گیرد. در بیماری‌های مزمن، شغل بیمار و بیماری‌های والدین نیز تحت بررسی قرار می‌گیرد. بیماری با نشانی‌هایی که ناشی از نامعتدل بودن مزاج اوست، خود را نشان می‌دهد. جستجوی این علایم بسته به شکایت بیمار از بیماری خود، باید در مسیر عدم تعادل مزاج موجود باشد. دقت و تیزبینی پزشک در تشخیص ناراحتی و بیماری بسیار مهم است. شرح مراحل بیماری باعث شناخت مسیر بازیابی سلامت است.

تدوین و تهیه‌ی اطلاعات این دوران قدیمی از طب سنتی ایران که امروزه تحت عناوین گیاه‌شناسی بومی، فارماکولوژی بومی و طب بومی مورد توجه جهانیان است، اهمیت خاصی دارد و تأخیر و تعلل در گردآوری و مکتوب کردن آن‌ها موجب از دست رفتن بخش اعظمی از این تجارب گران‌بها می‌شود، تجاربی که شاید در بر دارنده‌ی کلید حل  بعضی معضلات پزشکی باشند.

لزوم توجه به طب سنتی ایرانی

در  یک پژوهش انجام شده روی دانشجویان پزشکی شهر تهران، تنها ۳۱/۴ درصد پاسخ‌دهندگان از مبانی و اصول طب سنتی ایران آگاهی داشتند. بیش‌ترین اطلاعات آنان مربوط به گیاه درمانی  (۲۱/۴٪ ) و کمترین دانش در مورد فصد ( ۴۲/۳٪) بوده است. ۴۲٪ افراد نیز این روش را در درمان بیماری‌ها مفید دانسته‌اند. نزدیک به نیمی از افراد تمایل خود را نسبت به یادگیری طب سنتی و روش‌های آن ابراز کرده بودند.

سازمان جهانی بهداشت، علت پیشرفت و ترویج طب سنتی را خصوصیات ذاتی طب سنتی، ویژگی کل‌نگر بودن طب سنتی و قابل اجرا بودن طب سنتی، دسترسی راحت‌تر و ارزان بودن آن می‌داند. تحقیقات نشان می‌دهد در جهان بیش از ۶۰ درصد مردم در گام اول درمان از طب سنتی استفاده می‌کنند. به همین دلیل کشورهایی که طب سنتی قوی‌تری دارند، پژوهش‌های خود را علمی کرده تا مردم هر کشور به عنوان قدم اول درمان از آن استفاده کنند.

با وجود سابقه‌ی زیاد طب سنتی در ایران، متأسفانه آنطور که باید و شاید به این مکتب توجه نشده است و تنها چندین سال است که توجه دولت به این حوزه جلب شده است و به صورت یک رشته‌ی دانشگاهی در آمده است. این در حالی است که در کشورهای دیگر، دهه‌ها است که میلیون‌ها دلار هزینه برای ساخت مراکز تحقیقاتی و آموزش جهت بررسی اثربخشی درمان طب سنتی و رشد آن صورت گرفته است و به صورت یک رشته دانشگاهی در آمده است. برای مثال، طب سنتی  چین ۴۰ درصد خدمات بهداشتی درمانی را بر عهده دارد. در چین بیش از  ۳۰ دانشگاه و ۱۷۰ مرکز تحقیقی طب سنتی  وجود دارد.

در ویتنام طب سنتی از سال ۱۹۵۵ توسط دولت به رسمیت شناخته شد و اکنون  این سیستم دارای بیش از ۳ بیمارستان و ۲۵۵۰۰ پزشک و ۴۹ مؤسسه‌ی تحقیقاتی است. در اوگاندا، هند و اتیوپی نقش طب سنتی در خدمات بهداشتی اولیه به ترتیب۶۰،۷۰ و ۹۰ درصد است.

اما در ایران، عطاری‌ها بدون شک یکی از پایه‌های اصلی طب سنتی ایرانی در به کارگیری گیاهان دارویی است. در کشور ما، عطاران به عنوان یکی از گروه‌های اصلی ارائه‌کننده‌ی خدمات طب سنتی در بین مردم شناخته شده‌اند؛ در حالی که به شکل رسمی رابطه‌ی خاصی با وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ندارند و تنها به عنوان یک گروه صنفی تحت نظارت وزارت بازرگانی هستند. در حال حاضر برای اشتغال به عطاری، داشتن شرایط خاصی به جز آنچه در تأسیس هر مغازه یا واحد تجاری دیگر مورد نیاز است، ضروری نیست. بسیاری از مردم کشورمان هر روزه برای رفع مشکلات سلامتی خود به عطاران مراجعه می‌کنند و خدماتی را از آنان دریافت می‌کنند در این رابطه این سؤال مطرح است که آیا عطاران در شرایط فعلی از توانمندی‌های لازم برای ارائه‌ی چنین خدمتی برخوردار هستند یا خیر؟

بدیهی است که طب سنتی نیازمند شناخت و آگاهی کامل از روش‌ها و کاربرد گیاهان دارویی است و این‌گونه عطاری‌ها نمی‌توانند خدمات طب سنتی خوبی ارائه دهند و چه بسا به دلیل عدم آشنایی با خواص گیاهان دارویی و مضرات آن‌ها بیماری و ناراحتی فرد را تشدید کنند. اگرچه این روزها در جهت احیای طب سنتی تلاش‌هایی از جمله برگزاری نمایشگاه طب سنتی، تبدیل شدن طب سنتی به یک رشته دانشگاهی و تدوین اساسنامه صورت گرفته است، ولی برای توسعه و به کارگیری طب سنتی و معرفی بیشتر آن به جهان اقدامات بیشتری لازم است.

منبع: تارنمای مجتمع فرهنگی، آموزشی و درمانی کیمیا

ایرنامقاله** 1497