پای لرزان زراعت در سایه کم آبی

برآیندها نشان می‌دهد ایران دارای رتبه چهارم بین ۴۵ کشوری است که در معرض خشکسالی شدید قرار دارند به طوری که به اذعان کارشناسان در بازه زمانی ۱۲۰ ماه اخیر منتهی به تیرماه سال گذشته، ۹۷ درصد مساحت ایران به خشکسالی 'انباشته و بلندمدت' دچار شده است.

بر اساس گزارش مؤسسه بین المللی مدیریت آب(IWMI) کشور ایران باید بتواند برای حفظ وضع فعلی خود تا سال ۲۰۲۵، ۱۱۲ درصد به منابع آب قابل استحصال خود بیفزاید که تحقق این مهم نیازمند مدیریت هوشمندانه مصرف آب در بخش آشامیدنی، کشاورزی، خانگی و صنعت است.

این در حالی است که فقط ۱۵ درصد زمین‌های کشاورزی در جهان، آبی بوده و ۸۵ درصد بقیه به صورت دیم کشت می‌شود در ایران ۹۰ درصد تولیدات کشاورزی از طریق کشت آبی و فقط ۱۰ درصد از طریق دیم است.

آمارها حاکی از آن است سفره‌های زیرزمینی کشور سالانه حدود هفت تا هشت میلیارد مترمکعب بیلان منفی دارند که به همین منظور در برنامه ششم توسعه به دولت تکلیف شده حداقل ۱۱ میلیارد مترمکعب در منابع آبی کشور تا پایان برنامه سالانه صرفه جویی شود.

بنا به اعلام مسؤولان ۷ میلیارد و ۳۰۰ میلیون متر مکعب آب در کشور سالانه به صورت غیر مجاز مصرف می‌شود که این میزان بسیار زیاد است، تعداد چاه‌های کشور ۸۰۸ هزار حلقه است که از این تعداد ۳۰۳ هزار حلقه چاه به صورت غیر مجاز حفر شده‌اند و مایه حیات را از دل زمین سرقت می‌کنند.

از سوی دیگر با اینکه اکنون ۴۹ میلیارد متر مکعب آب به صورت مجاز مصرف می‌شود اما برداشت‌های مجاز بیش از حد است. چرا که در زمان حاضر آبخوان‌های زیر زمینی کشور در معرض خطر جدی است و باید جلوی برداشت‌های بی رویه گرفته شود. هزار حلقه چاه از ۳۲۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز زیر ۲۰ متر هستند و برداشت آب زیادی ندارند، اما ۹۷ هزار حلقه چاه برداشت بالایی دارند و باید روش برخورد با چاه‌های غیرمجاز را تغییر داده و این چاه‌ها تعیین تکلیف شوند.

کارشناسان میزان مصرف آب در بخش شرب را هفت درصد عنوان کرده‌اند در حالی که این در بخش کشاورزی به ۹۰ درصد رسیده است بنابراین باید به این بخش و صرفه جویی در آن توجه بیشتری کرد.

به گفته مسؤولان اکنون مخازن آبی کشور ۱۳۰ میلیارد مترمکعب کسری دارند، این میزان کسری با یکسال بارندگی تأمین نخواهد شد زیرا کشورمان حدود ۱۰ سال با خشکسالی مواجه بوده است.

بارندگی های اخیر ۷۶ میلیارد مترمکعب ورودی آب برای کشور به همراه داشت، اما به دلایل متعدد همه این میزان ذخیره سازی نشد، اکنون مخازن سدها می‌تواند ۵۰ میلیارد مترمکعب آب نگه دارند که از این میزان ۲۰ درصد آن برای سیلاب‌های احتمالی خالی نگه داشته می‌شود.

در سال ۱۳۹۷، ۳۳۶ شهر در تنش آبی بودند و ۳۵ میلیون نفر با تنش آبی مواجه شدند که امسال بارندگی‌هایی صورت گرفته حدود ۱۰۰ شهر از تنش آبی خارج شدند و بر این اساس تعداد شهرهایی که با تنش آبی درگیر بودند به ۲۳۳ شهر با جمعیت ۲۸ میلیون نفر کاهش پیدا کرد.

به گفته مسؤولان، امسال به دلیل بارش‌های خوب اگرچه حجم ذخیره تعداد زیادی از سدهای تأمین کننده آب آشامیدنی شهرها و روستاها افزایش یافته اما این به معنای آن نیست که مشکلات کمبود آب حل شده است.

بررسی‌ها حاکی از آن است اکنون در استان های اصفهان، فارس، کرمان و برخی از شهرها و روستا مشکل کم آبی وجود دارد. همچنین ۹ میلیون و ۸۰۰ هزار واحد در کشور بالاتر از الگوی مصرف، آب مصرف می‌کنند.

بنابراین در چنین شرایطی تدبیر آسان، حیاتی و زودبازده، حفظ و استفاده بهینه از منابع آب موجود است، از آنجا که مصرف آب در بخش کشاورزی بسیار بیشتر از سایر بخش هاست، بهره وری مصرف آب در این بخش از مهمترین شاخص‌های در برنامه ریزی های کلان مصرف اصولی آب به شمار می‌رود، از راه‌های بهره وری مصرف آب در کشاورزی می‌توان به استفاده از روش‌های نوین آبیاری و تغییر الگوی کشت اشاره کرد.

کشاورزی در استان اصفهان همواره به عنوان یک بخش پویا مطرح بوده است؛ تا آنجا که بر اساس آخرین گزارش‌ها، حدود ۱۱ درصد اشتغال اصفهان و هشت درصد تولید ناخالص ملی در استان به بخش کشاورزی اختصاص دارد.

در چهار سال گذشته، دو هزار و ۱۳۷ طرح با هشت هزار و ۷۰۰ میلیارد ریال اعتبار و ۱۰ هزار فرصت شغلی جدید در بخش کشاورزی استان ایجاد شد، وجود ۴۰۰ هزار هکتار زمین کشاورزی مرغوب، تولید شش میلیون تن محصولات مختلف کشاورزی و وجود کشاورزان باتجربه از مهمترین ویژگی‌های کشاورزی اصفهان است.

رشد ۵۳ درصدی اجرای شیوه‌های نوین آبیاری و ۸۳ درصدی محصولات صادراتی این بخش، دلیل دیگری بر اهمیت استمرار حیات کشاورزی در اصفهان است.

برکات بخش کشاورزی از یک سو و مواجه بودن این استان با پدیده خشکسالی و افت شدید منابع آبی از سوی دیگر، ضرورت مدیریت مصرف آب در این بخش اقتصادی را بیش از پیش آشکار کرده است.

استان اصفهان دارای افزون بر ۵۶۰ هزار هکتار زمین‌های کشاورزی است که با توجه به محدودیت‌های منابع آب در سال‌های اخیر، تنها حدود ۲۹۰ هزار هکتار آن تحت کشت زراعی و باغی قرار می‌گیرد. بیش از ۱۸۰ هزار نفر در این بخش در استان مشغول کار هستند که ۱۲ درصد از شاغلان کشاورزی کشور را تشکیل می‌دهند.

اصفهان در تولید گل شب بو، پیاز، سیب زمینی مینی تیوبر و مبارزه با سِن گندم رتبه نخست کشور را دارد. این استان در تولید بِه، گل محمدی و گلرنگ، رتبه دوم و در تولید قارچ، گل و گیاهان زینتی، سبزی و صیفی، سیب درختی، سیب زمینی و خربزه رتبه سوم کشوری را دارد.

با توجه به گستردگی بخش کشاورزی در اصفهان به گفته مسؤولان، تاکنون تنها کمتر از ۱۵ درصد زمین‌های کشاورزی استان مجهز به سیستم‌های آبیاری نوین شده‌اند.

در حالی که میانگین بارندگی در ایران یک سوم دنیاست این میزان در اصفهان یک دوم کشور است که در طول چند سال خشکسالی کاهش یافته و با تغییر اقلیم، مناطق خشک، خشک‌تر و مناطق مرطوب، مرطوب‌تر شده که این امر به خشکی اقلیم افزوده است.

به باور کارشناسان امر با توجه به این شرایط، استان نیازمند برنامه ریزی تخصصی و اصولی برای توسعه کشاورزی مدرن و کنترل مصرف آب به صورت توأمان است.

به غیر از روش‌های بهینه مصرف، تأمین منابع آبی در مناطق مرکزی ایران نیز بسیار اهمیت دارد و در این ارتباط تشکیل ستاد احیای زاینده رود و طرح ۹ ماده‌ای احیای این حوضه آبریز، سد و تونل سوم کوهرنگ سه، انتقال آب از بهشت آباد و سامانه دوم طرح آبرسانی اصفهان اصلی ترین طرح‌های بلند مدت مقابله با خشکسالی در مناطق مرکزی و احیای زاینده رود به شمار می‌رود که در کاهش معضل کم آبی تأثیرگذار است.

میانگین حسابی میزان بارندگی سال جاری استان تاکنون نسبت به مدت مشابه سال قبل در حدود ۹۲.۲ درصد و در مقایسه با میانگین بلند مدت ۳۳.۸ درصد افزایش داشته است.

از سوی دیگر وجود بیش از ۳۵۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز در کشور که ۱۲ هزار حلقه آن در استان اصفهان شناسایی شده، راه توزیع عادلانه این مایه حیات را سد کرده است.

نزدیک به ۷۵۰ هزار حلقه چاه آب در نقاط مختلف کشور حفر شده تا منابع آبی را عمق زمین بیرون بکشد که از این تعداد ۴۰۰ هزار حلقه مجاز و ۳۵۰ هزار حلقه غیرمجاز است و اصفهان با ۱۶ هزار حلقه چاه غیرمجاز پس از آذربایجان غربی و تهران در رده سوم دارندگان بیشترین چاه غیرمجاز در کشور قرار دارد بنابراین ۵.۷ میلیارد مترمکعب از منابع آب زیرزمینی کشور به صورت اضافه بر ظرفیت برداشت می‌شود.

استان آذربایجان غربی با بیش از ۳۰ هزار حلقه و استان تهران با ۲۰ هزار حلقه در صدر استان‌هایی قرار دارند که بیشترین چاه غیرمجاز در آنها حفر شده است.

منابع آب زیرزمینی یکی از منابع مهم کشور است و حفظ آن از وظایف وزارت نیرو است، ولی انجام این وظیفه عزم ملی در سطح حاکمیت را می‌طلبد. از طرفی پراکنش منابع مذکور شامل چاه‌ها، چشمه‌ها و قنوات در کشور، خشکسالی و تغییرات اقلیمی، افزایش جمعیت، افزایش نیاز به آب و سیاست‌های ناکارآمد توسعه و اشتغال بدون انجام مطالعات آمایش سرزمین باعث سوق اشتغال به سمت استفاده از منابع آب زیرزمینی، افزایش فشار بر منابع مذکور و وضعیت نامتعادل کنونی در آبخوان‌های کشور شده است.

علاوه بر این، تشدید اُفت سطح آب و کسری مخزن آبخوان‌ها ممنوعیت ۳۸۸ محدوده از ۶۰۹ محدوده مطالعاتی کشور را به دنبال داشته و روند فزاینده بهره برداری بی رویه از منابع آب زیرزمینی با راندمان‌های بسیار پایین‌تر از متوسط نرخ جهانی چه در مبحث انتقال و مصرف در مزرعه و چه در تولید ماده خشک بویژه در ۱۰ سال اخیر، حکایت از ایجاد خسارت‌های سنگینی در این منابع ارزشمند دارد.

برغم اعمال محدودیت توسط وزارت نیرو برای بهره برداری از منابع زیرزمینی در بسیاری از محدوده‌های مطالعاتی کشور اعم از پیاده سازی نظام تخصیص آب از سال ۱۳۸۰ و ممنوع کردن حدود ۳۸۸ محدوده مطالعاتی کشور، رشد فزاینده حفر چاه‌های غیرمجاز در دهه اخیر رخ داده، به طوری که بر اساس آمار برداری سراسری دور دوم منابع آب در سال ۸۸ لغایت ۹۰، تعداد چاه‌های غیرمجاز کشور بالغ بر ۳۲۰ هزار حلقه چاه با حجم تخلیه بیش از هفت میلیارد مترمکعب بوده است.

بررسی گزارش‌های وضعیت آب و خشکسالی بیانگر این است که استان اصفهان بدترین روزهای خشکسالی در مقایسه با میانگین ۴۰ سال اخیر را تجربه می‌کند، این استان پس از استان‌های یزد، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان یکی از استان‌هایی است که در سال جاری به طور جدی با پدیده خشکسالی روبروست.

شدت این پدیده در مرکز، شرق و جنوب شرقی اصفهان بیشتر از دیگر نقاط این استان است، به گونه‌ای که ۶۴ درصد از مساحت استان دچار خشکسالی و ۲۲.۵ درصد گرفتار خشکسالی شدید و بسیار شدید است و همین امر لزوم برنامه ریزی و اقدامات اساسی و جدی را برای مقابله با بحران آبی در بلند مدت و کوتاه مدت نشان می‌دهد.

به اعتقاد کارشناسان اقتصاد کشاورزی روش‌های آبیاری تحت فشار اغلب به رغم راندمان بالا با محدودیت‌های متعددی مواجهند که مانع از کاربرد وسیع آنها شده که برای این موضوع نیاز به یکپارچه سازی اراضی کشاورزی، سرمایه گذاری کلان دولتی و خصوصی، با صرفه تر شدن کار کشاورزی برای تولیدکننده، ضعف در طراحی شبکه، کیفیت پایین لوله‌های آبده، آگاهی نداشتن از نحوه صحیح اجرای سیستم توسط شرکت‌های مجری و بهره برداری ضعیف کشاورزان و برخی محدودیت‌های ذاتی این سیستم‌ها نظیر عامل گرفتگی و عامل شوری در روش‌های آبیاری تحت فشار موجب شد این روش‌ها نتواند در مقیاس وسیع مورد استقبال کشاورزان قرار گیرند.

هزینه اجرای سیستم‌های نوین کشاورزی برای این قشر زیاد است و تبدیل و اجرای آن احتیاج به نیروی متخصص دارد که بنابراین افراد در شهرها و نقاط دور افتاده ممکن است برای اجرا و خدمات پس از بهره برداری طرح دچار مشکل شده و دسترسی نداشتن به نیروی متخصص و افزایش هزینه‌ها کشاورزان را از انجام این طرح دلسرد کند.

به دلیل محدودیت‌های آبیاری بارانی از جمله افزایش نفوذ عمقی و یا باد بُردگی و تبخیر، اکنون در جهان بیشتر به سمت آبیاری قطره‌ای و زیرسطحی تمایل وجود دارد اما بیشتر کشاورزان ایرانی علاقه دارند که از روش آبیاری بارانی استفاده کنند و همچنین در ذهن کشاورز ایرانی استفاده از آبیاری بارانی، سرمایه‌گذاری کمتر، جابجایی و اتلاف کمتر لوله‌ها، عمر بیشتر لوازم، افزایش احساس سیری گیاه، شسته شدن برگ و کاهش بیماری‌ها و آفات (و در نتیجه مصرف سم کمتر)، و افزایش محصول را تداعی می‌کند که باید تغییر دیدگاه ایجاد شود.

در سال زراعی ۹۶- ۹۷ حدود ۲۱۰ هزار هکتار از مجموع اراضی کشاورزی استان به کشت محصولات زراعی اختصاص داشت که ۱۹۰ هزار هکتار آن زراعت آبی و ۲۰ هزار هکتار مربوط به زراعت دیمی بوده است.

به گفته مسؤولان می‌توان سالانه ۱۵ هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی استان اصفهان را زیر پوشش شیوه‌های آبیاری نوین قرار داد. کشت درختان باغی و گیاهان کم آب بر به جای درختان و گیاهان آب بَر نیز را از دیگر اقدامات برای رفع چالش کم آبی و خشکسالی اصفهان بوده است.

بر این اساس توسعه محصولات گلخانه‌ای و کاشت درختان پسته و گیاهان دارویی که به آب کمی نیاز دارند نیز در دستور کار قرار گرفته و این طرح تاکنون در بیش از دو هزار هکتار زمین‌های کشاورزی اجرا شده است و سالانه سه هزار هکتار از اراضی کشاورزی استان به این کشت اختصاص می‌یابد.

کشاورزی بدون توجه به شرایط آبی کشور

عضو هیأت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان در گفت و گو با ایرنا در این خصوص اظهار داشت: سالانه ۲۵ میلیارد مترمکعب از منابع آبی کشور صرف تولیدات غیرقابل استفاده می‌شود، در حالی که حدود ۶۰ تا ۹۰ درصد از منابع آبی کشور در بخش کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد ۳۰ درصد از تولیدات این بخش را دور می‌ریزیم.

حمیدرضا صفوی اضافه کرد: بدین ترتیب سالانه ۲۵ میلیارد مترمکعب آب برای تولیدات غیرقابل استفاده تخصیص داده می‌شود و بخش کشاورزی و تولیدی کشور نتوانسته است هماهنگ با شرایط حرکت کند و هم اکنون نیز چرخه طبیعت و بارش‌ها دیگر قادر به پاسخگویی به این بی تدبیری‌ها نیست.

این استاد دانشگاه یادآور شد: قانون نگرش استانی به منابع آبی که در اسفند سال ۱۳۸۴ تصویب شد بدترین ضربه را به پیکره آب کشور زد، زیرا مرزهای سیاسی به مرزهای آبی ترجیح داده شد و بر این اساس هر استان حق خود دانست که منابع آبی را بی حساب و کتاب در استان خود استفاده کند و نگرش جامع نگرانه نداشته باشد.

صفوی، صدور مجوز غیراصولی حفر چاه‌ها در سال ۱۳۸۵ را به عنوان دومین تصمیم ناعاقلانه دانست که نه تنها سودی به همراه نداشت، بلکه آب‌های زیرزمینی را بشدت دستخوش استفاده غیر عقلانی کرد، زیرا ۵۰ درصد از چاه‌های کشور پس از تاریخ مزبور حفر شد که نتیجه آن کاهش شدید سفره‌های آب زیرزمینی و بروز بحران فعلی بود.

به گفته او اقدامات پوپولیستی برخی از سردمداران که فقط برای خشنودسازی جامعه هدف و کسب رضایت مردم انجام شد، اکنون ضرر و نتایج تأسف برانگیز خود را نمایان می‌کند و دامنگیر همگان می‌شود.

صفوی، توجه همزمان و جامع نگر به انرژی، آب و کشاورزی را ضروری خواند و گفت: این سه مقوله برهم تأثیر گذارند و نمی‌توان از یکی برای حفظ دیگری چشم پوشی کرد.

عضو هیأت علمی دانشکده عمران دانشگاه صنعتی اصفهان خاطرنشان کرد: آیا آبی که کشاورزان به صورت غیرقانونی مورد استفاده قرار می‌دهند سبب تولید ثروت برای آنان شده یا صنایع ما توانسته‌اند با استفاده از آب زاینده رود به صنایعی پیشرو و کارآمد تبدیل شوند، به طور حتم جواب این پرسش‌ها منفی است.

صفوی با بیان اینکه نظام پرداخت یارانه در انرژی و آب سبب بی مبالاتی مصرف کنندگان شده است، گفت: وقتی به کشاورز آب و برق را به نرخ کمتر از قیمت اصلی می‌دهند، بطور قطع آن را دلسوزانه مصرف نمی‌کند و شکل گیری کشت غیراصولی، سنتی، غیر کارآمد و با هدر رفت بالا را در پی دارد.

تدوین اطلس نیاز آبی گیاهان زراعی و باغی در اصفهان

عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان اصفهان در گفت و گو با ایرنا اظهار داشت: این اطلس به منظور مدیریت بهینه تقاضای آب در بخش کشاورزی توسط مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی این استان تدوین و تهیه شد.

به گفته وی این اطلس، نیاز خالص آبیاری ۳۷ محصول زراعی و باغی غالب و راهبردی استان را در مقیاس شهرستانی مشخص می‌کند و با توجه به رویکرد کلان اقتصاد مقاومتی و کمبود منابع آبی می‌تواند برای تصمیم سازی و چگونگی عملیاتی کردن طرح‌های کشاورزی مورد استفاده قرار گیرد.

حمیدرضا سالمی با اشاره به اینکه کار اجرایی تدوین اطلس از سال ۹۴ آغاز شد، افزود: در این اطلس بر اساس اطلاعات مجموعه‌های چاپی و نرم افزاری و نقشه‌های پراکنش جغرافیایی، نیاز خالص آبیاری برای گندم، جو، برنج، یونجه، سیب‌زمینی، ذرت علوفه‌ای، اسپرس، سورگوم علوفه‌ای، شبدر، گلرنگ بهاره، گلرنگ تابستانه، گلرنگ پاییزه، باقلا، عدس، لوبیا، پیاز، پنبه، ذرت دانه‌ای، انگور، بادام، گردو، انار، سیب درختی، زیتون، زعفران، کلزا، کنجد، گل‌محمدی، زیره، گلابی، آلبالو گیلاس، زردآلو، پسته، خرما، خیار، هندوانه و خربزه مشخص و تدوین شد.

وی با بیان اینکه بخش‌های فنی و مهندسی کشاورزی، علوم زراعی و باغی، خاک و آب، آبخیزداری و منابع طبیعی و اقتصاد و علوم اجتماعی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان اصفهان برای تهیه این اطلس همکاری داشتند، گفت: اطلاعات بدست آمده حاصل عملیات‌های صحرایی و آزمایشگاهی و تحلیل داده‌ها و مباحث نظری است.

این مسؤول سازمان جهاد کشاورزی، شرکت آب منطقه‌ای، مهندسان و مشاوران آب و تصمیم گیرندگان بخش آب استان را از جمله کاربران این اطلس ذکر و اضافه کرد: نتایج طرح تهیه اطلس مذکور در کارگروه تخصصی آمایش سرزمین، آمار، محیط زیست و توسعه پایدار در سازمان مدیریت و برنامه ریزی اصفهان گزارش شد و به زودی در شورای برنامه ریزی استانداری جهت بررسی و تصویب ارائه می‌شود.

مجری مسئول طرح اطلس نیاز آبی گیاهان اصفهان ادامه داد: بر اساس این اطلس، هر کاربر می‌تواند توزیع مزارع و باغ‌های هر محصول را در سطح استان رصد و با توجه به اختلاف طیف رنگی، آب مورد نیاز آن محصول را در واحدهای مختلف مطالعاتی و ۲۴ شهرستان مشاهده و طبق آن برای مواردی مانند کشت محصول یا حمایت از آن، تصمیم گیری و برنامه ریزی کند.

وی با تاکید بر اینکه اصفهان در تهیه اطلس نیاز آبی محصولات کشاورزی در میان سایر استان‌ها، پیشرو است، تصریح کرد: هرچند لازم بود که این کار با این جزئیات و اطلاعات دقیق، بسیار زودتر انجام شود.

سالمی با اشاره به اینکه در این اطلس نیاز خالص آبیاری محصولات کشاورزی تعیین شده است، خاطرنشان کرد: میزان واقعی آب مورد نیاز بر اساس نوع هر محصول و آبیاری آن مانند بارانی، سطحی و قطره‌ای متفاوت است و به این میزان آب اضافه می‌شود.

وی، ضرورت‌های اجرای این طرح را خشکسالی‌ها و تغییر اقلیم در جهت گرم شدن هوا، تغییرات افزایشی در میزان آب خالص مورد نیاز گیاهان، بهنگام‌سازی داده‌های هواشناسی بمنظور لحاظ کردن خشکسالی‌های اخیر در تعیین نیاز آبی گیاهان زراعی و باغی و گسترش سطح زیرکشت محصولاتی همچون پسته، زعفران، کلزا، زیره و گل‌محمدی عنوان کرد.

سالمی افزود: در این اطلس برای هر محصول زراعی و باغی، نقشه‌ای طراحی شده که در آن نمودار نیاز آبی در مراحل چهارگانه رشد گیاه در اقلیم‌هایی که آن گیاه غالب محسوب می‌شود مشخص شده است.

احداث استخرهای ذخیره آب در شرق اصفهان

بخشدار بخش بن رود شهرستان اصفهان در گفت و گو با ایرنا از احداث و ورود ۱۵ باب استخر ذخیره آب کشاورزی در شرق این منطقه، در شهر ورزنه و توابع آن خبر داد.

احمد صادقی گنجایش هر یک از این استخرها را افزون بر ۴۰ هزار مترمکعب برآورد کرد و افزود: این استخرها با حفظ به موقع آب از تنش‌های آبی جلوگیری می‌کند و در بهبود کار آبیاری و کشاورزی نقش مهمی دارد.

وی تصریح کرد: برای این طرح‌ها ۵٣٠ میلیارد ریال از اعتبارات دولتی و پنج میلیارد ریال از کمک‌های مردم هزینه شده و بالغ بر چهار هزار و ۶٠٠ هکتار از اراضی شرق اصفهان را پوشش می‌دهد.

بخشدار بن رود افزود: برای اجرای این طرح‌ها ٢٧٠ کیلومتر لوله گذاری در منطقه انجام شده است تا آب این استخرها به مزارع مختلف هدایت شود.

صادقی گفت: برای هر الگوی کشت یک توزیع آب متفاوت نیاز است برای مثال نوع آبیاری گیاهان ردیفی مانند ذرت و پنبه با دیگر محصولات فرق دارد.

وی احداث شبکه زهکشی و آبیاری در شرق اصفهان را با اهمیت دانست و گفت: برای این طرح ٣٧٠ میلیارد ریال در ٢ سال قبل هزینه شده و برای تکمیل ۴٠٠ میلیارد ریال دیگر نیاز است.

اراضی کشاورزی اصفهان حدود ۵۶۳ هزار هکتار معادل ۳.۵ درصد از مساحت استان است که با توجه به محدودیت‌های منابع آبی در سال‌های اخیر، تنها حدود ۲۹۰ هزار هکتار آن تحت کشت زراعی و باغی قرار می‌گیرد.

بخش بن رود یکی از بخشهای شهرستان اصفهان با جمعیت ۲۳ هزار و ۷۰۰ نفر به مرکزیت شهر ورزنه با دو شهر و ۳۹ روستا و آبادی در فاصله ۱۱۰ کیلومتری شرق اصفهان واقع است.

شهر ورزنه در ۱۰۵ کیلومتری مرکز اصفهان در ۳۰ کیلومتری تالاب بین المللی گاوخونی واقع شده است و با ۳۰۸ هکتار وسعت، حدود ۱۴ هزار نفر در آن زندگی می‌کنند.
حدود ۳۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی شرق اصفهان هم اکنون زیر کشت رفته و بر همین اساس حدود ۲۰ هزار تن گندم به دست می‌آید و در این منطقه حدود ۳۰ هزار کشت متفرقه نظیر گلرنگ و جو انجام گرفته که محصولات آن آماده ارائه به بازار خواهد بود.

مردم بخش‌ها، مناطق و شهرهای شرقی اصفهان از جمله زیار، کرارج، ورزنه، اژیه، براآن و خوراسگان با جمعیتی بالغ بر ۴۰۰ هزار نفر بیشتر به فعالیت کشاورزی مشغولند.

کنترل برداشت‌های غیرمجاز نیازمند صراحت و نگاه غیر سلیقه‌ای

معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه‌ای اصفهان به ایرنا گفت: ورودی فعلی به سد زاینده رود ۱۰۲ و خروجی از آن ۲۳ مترمکعب بر ثانیه و میزان آب ذخیره شده در آن ۷۹۳ میلیون مترمکعب است و نکته مهم اینکه با وجود بارش‌های مطلوب در ماه‌های گذشته مقدار حجم کنونی سد در مقایسه با متوسط بلند مدت (۴۴ ساله) حدود ۴۰ درصد کاهش داشته است.

به گفته وی صرفه جویی در مصرف آب در همه بخش‌های این استان و مهم‌تر با هدف ادامه جریان داشتن آب در زاینده رود ضروری است.

حسن ساسانی ارزان بودن نرخ برق باعث می‌شود که کشاورزان بدون حساب از با استفاده از پمپ، میزان آب زیادی را از دل زمین بیرون بکشند و برای حفر چاه‌های غیرمجاز دیگر نیز توجیهی برای خود داشته باشند و با سایر کشاورزان و باغداران نیز در این موضوع به رقابت بپردازند.

معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه‌ای اصفهان با تاکید بر اینکه حس رقابت در برداشت غیرمجاز از منابع آبی هم اکنون به یک مقوله جدی تبدیل شده است، تصریح کرد: حتی بسیاری از کشاورزان و باغداران که هفته‌ای یکبار زمین‌های خود را آبیاری می‌کردند، هم اکنون دوره آبیاری مزارع خود را به چهار روز یکبار افزایش داده‌اند.

این مسؤول با بیان اینکه محدودیت‌های آبی از محل سد زاینده رود تا محل سد چم آسمان افزایش یافت، اما این امر برداشت‌ها را بیش از گذشته کرد، گفت: در صورت تداوم این شرایط و با وجود بارش‌هایی که البته مؤثر هم نیستند، وضعیت بدی در همین فصل پاییز امسال رخ خواهد داد.

ساسانی با اشاره به اینکه بیشترین درصد از منابع آبی کشور برای کشاورزی مصرف می‌شود، اظهارداشت: از زمانی که بحث خودکفایی در کشاورزی مطرح شد، این صنعت به جای پایه ریزی علمی و اصولی به سمت کشت سنتی با میزان آب زیاد رفت و از آن زمان تاکنون معضلات آبی در ایران به مراتب بیشتر شده است.

معاون آب منطقه‌ای اصفهان تصریح کرد: در حال حاضر باغدار بالادست زاینده رود آب را به ۶۰۰ تا ۷۰۰ متر بالاتر پمپاژ می‌کند و با روش‌های غیر اصولی باغداری می‌کند و در نهایت محصول خود را به یک قیمت پایین می‌فروشد و دلیل آن هم چیزی نیست جز پایین بودن نرخ انرژی و اینکه آب و یا برق با قیمت واقعی خود عرضه نمی‌شود.

وی توقف این برداشت بی حساب، غیرعقلانی و غیرقانونی را منوط به همکاری تمامی نهادها و سازمان‌های مرتبط دانست و افزود: وقتی برای مثال نمایندگان مجلس و یا فرمانداری نامه نگاری می‌کنند که فلان چاه مسدود نشود و یا از ما می‌خواهند مجوزی برای استفاده از یک چاه صادر کنیم، بنابراین این دخالت سبب نگاه استانی، شهری، قومی و منطقه‌ای به آب می‌شود و رنگ و بوی حساب و کتاب و توزیع عقلانی و اصولی کم خواهد شد.

معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه‌ای اصفهان ساماندهی برداشت در بالادست زاینده رود در گام نخست از استان چهارمحل و بختیاری و در گام بعدی در استان اصفهان را ضروری و اجتناب ناپذیر خواند و اظهارداشت: تشکیل ستاد ملی برای این موضوع باید جدی گرفته شود، زیرا این برداشت‌های بی رویه نه تنها ضربه مهلکی بر پیکره حوضه آبریز زاینده رود می‌زند، بلکه در تنش آبی در منطقه مرکزی ایران را افزایش می هد.

ساسانی تاکید کرد که بسیاری از اقدامات باید هم بر محور فرهنگسازی باشد و در صورت عدم توجه باید به حالت آمرانه دنبال شود.
 

قانون گریزی و تشدید تنش آبی

مدیر برنامه ریزی شرکت آب منطقه‌ای اصفهان خلاءهای قانونی و قانون گریزی را به عنوان دو چالش اساسی مرتبط با آب دانست و گفت: پایبندی به قانون و عدم قانون گریزی از اصلی ترین راهکارهای برون رفت از شرایط وخیم کنونی است.

بابک ابراهیمی تصریح کرد: افزایش فرهنگ عمومی و آگاه سازی تمامی هم میهنان در رابطه با اینکه مشکل آب نه تنها جدی بلکه فرا منطقه‌ای است، باید بیش از قبل مورد توجه قرار گیرد، خود مردم نیز نباید مصرف بهینه را به بهانه اینکه دیگران رعایت نمی‌کنند، بر هم بزنند.

وی یادآورشد: متأسفانه با وجود اینکه میزان بارش‌ها در سال آبی گذشته به نصف رسیده بود، اما الگوی مصرف به ویژه در بین کشاورزان در بالادست زاینده رود هیچ تغییری نکرد و هرچه مشکل و سختی بود برای مردم پایین دست این رودخانه رخ داد.

ابراهیمی افزایش مزارع بالادست زاینده رود از ۴۰ هزار به یکصد هزار هکتار را از دلایلی ارزیابی کرد که سبب افزایش بی حساب و کتاب برداشت آب شده است و به جای برداشت ۳۰۰ میلیون متر مکعب به ۸۰۰ میلیون متر مکعب در سال افزایش پیدا کرده است.

وی ادامه داد: زمانی که حوضه آبریز زاینده رود میزان مشخص آورد آبی دارد استفاده بی اندازه در بالادست باعث می‌شود مناطق بعدی و در پایین دست از این موهبت الهی بی بهره بمانند و ثمره آن خشک شدن چاه‌ها، پایین رفتن سطح سفره‌های زیرزمینی، نابودی محیط زیست و مرگ حیوانات و گیاهان می‌شود.

این مدیر خاطرنشان کرد: در سال‌های گذشته در این منطقه سهم هر نفر از آب ۵ هزار متر مکعب بود در صورتی که همین طور بی برنامه و بی نظم در استفاده از آب پیش برویم این میزان در سال ۱۴۱۰ به ۵۰۰ متر مکعب در سال خواهد رسید.

بروز چالش‌های مستمر در نبود مدیریت واحد آب

استاد گروه مهندسی آب و رئیس دانشکده مهندسی کشاورزی دانشگاه صنعتی اصفهان در گفت و گو با ایرنا اظهار داشت: کشور با چالش‌های متعددی در رابطه با منابع آب مواجه است که راه حل های جهانی در مورد آنها وجود دارد و در دهه‌های گذشته در مجامع دانشگاهی مطرح شده که فقط دانشجویان و افراد علمی شنونده آن بودند و چندان در جامعه مطرح نشده است.

جهانگیر عابدی کوپایی با بیان اینکه بخش‌های مختلف آشامیدنی و بهداشت، کشاورزی و صنعت مصرف کننده آب هستند، افزود: کشورهای دنیا برای حل این چالش‌ها به راه حل‌هایی رسیده‌اند، اما در ایران هنوز موضوع را جدی نگرفته‌ایم.

وی با اشاره به اینکه جمعیت ایران در قرن گذشته ۶ برابر و در چهار دهه گذشته ۲ و نیم برابر شده است، اظهار داشت: تأمین امنیت غذایی این جمعیت به توسعه بخش کشاورزی و توسعه فعالیت‌های صنعتی منجر شده است.

عابدی کوپایی با بیان اینکه بسیاری از صنایع آب بر، بر اثر آمایش ناصحیح در مناطق خشک و نیمه خشک مستقر شده است، بیان کرد: تبعات گرمایش جهانی هم موجب بروز سیل‌های ناگهانی و خشکسالی‌های مکرر در مناطق خشک و نیمه خشک شده است.

به گفته وی بخش‌های مختلف آشامیدنی و بهداشت، کشاورزی و صنعت مصرف کننده آب هستند و بخش محیط زیست و فضای سبز جدای از کشاورزی محسوب می‌شوند، با این حال مدیریت عرضه آب تاکنون در کشور ما انجام نشده است و در سد سازی ها دهه‌های گذشته بیشتر مهندسی منابع آب توجه شده و باید به بخش نرم افزاری منابع آب هم توجه کنیم و علاوه بر مسائل فنی به عنصر انسان و محیط زیست هم توجه داشته باشیم.

عابدی کوپایی گفت: تغییرات جهانی و بررسی‌ها بر روی ۱۶۷ کشور دنیا نشان می‌دهد که در آینده نه چندان دور ۳۳ کشور دنیا با مسائل حاد آب مواجه خواهند شد و تنش‌های شدید آبی را تجربه خواهند کرد و از این ۳۳ کشور ۱۴ کشور در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا قرار دارند که ایران هم جزو آنهاست.

این پژوهشگر گفت: راه حل های زیادی برای مدیریت منابع آب در بخش‌های آشامیدنی، بهداشت، کشاورزی، صنعت و فضای سبز وجود دارد که باید به طور عملی و حقیقی و نه فقط شعاری از آنها استفاده کرد.وی با اشاره به اینکه باید شغل‌های جایگزین برای کشاورزان ایجاد شود، خاطرنشان کرد: اگر شغل‌های جایگزین برای کشاورزان ایجاد شده بود امروز با این مشکلات حاد مواجه نبودیم.

ضرورت کشت محصولات با آب بری کمتر
رئیس دانشکده کشاورزی دانشگاه صنعتی اصفهان ادامه داد: اگر در کشور آمایش سرزمین صورت می‌گرفت و سهم استان‌های مختلف در خصوص تولید موادغذایی به صورت مدون و علمی مشخص می‌شد بهتر می‌توانستیم در این حوزه عمل کنیم و در مناطق خشک و نیمه خشک کشور بسیاری از صنایع آب بر را مستقر نمی‌کردیم.

کارشناسان بر این عقیده اند که متأسفانه آمایش سرزمین و نیز نوع کشت از دهه‌های گذشته در کشور صورت نگرفته که این اقدام منجر شده تا فشارهای سیاسی تعیین کننده محل فعالیت‌های صنعتی باشد.

رئیس دانشکده کشاورزی دانشگاه صنعتی اصفهان و استاد تمام گروه آب در ادامه با بیان اینکه رویکردهای جدید جهانی بحث الگوی کشت را در قالب سه محور امنیت غذایی، امنیت آبی و انرژی مطرح می‌کنند، افزود: تجربیات جهانی نشان می‌دهد که توجه به یک بخش، به بخش‌های دیگر آسیب می‌زند و این سه ضلع بهم مرتبط است و نباید آنها را از هم تفکیک کرد.

وی بیان کرد: ما باید بپذیریم الگوی کشت استان در گذشته که به طور عمده شامل محصولات راهبردی از جمله گندم، جو و ذرت بود به همان شدت گذشته نمی‌توان ادامه داد، به ویژه با تغییرات اقلیم که مواجه هستیم و در سال‌های اخیر خود را بیشتر نشان داده است باید کم کم نه تنها از وسعت اراضی مورد کشت محصولات راهبردی کم کنیم بلکه باید به سمت محصولاتی که متحمل به شوری و کم آبی باشند از جمله کشت سورگوم، گلرنگ و ارزن برویم.

عابدی کوپایی با اشاره به مقاومت کشاورزان در خصوص تغییر الگوی کشت تصریح کرد: باید به کمبود آب و تغییر کشت و به تبع آن کمبود درآمد توجه داشته باشیم یعنی اگر کشاورزی که محصولی با قیمت مناسب می‌فروشد گفته شود سطح اراضی خود را کاهش دهد به دلیل کاهش درآمد مقاومت می‌کند.

وی خاطرنشان کرد: در این راستا مساله حمایت‌های دولتی پر رنگ می‌شود و باید از طریق بیمه محصولات و خرید تضمینی کاری کند که کشاورز راضی به تغییر الگوی کشت شود.

عابدی کوپایی با بیان اینکه توسعه افقی کشاورزی در استان باید حذف و به سمت توسعه عمودی و افزایش بهره وری پیش برویم، بیان کرد: باید به سمت کشت‌های مقاوم به خشکی و شرایط شوری پیش برویم که طبق تحقیقات به دست آمده گیاه سورگوم مناسب است چرا که در دهه‌های آینده وضعیت جوی به گونه‌ای است که بارندگی کم و دمای هوا بالا می‌رود و کشت محصولاتی همچون سورگوم با صرفه تر از محصولات رایج خواهد بود.

وضعیت آب در اصفهان؛ هم چنان بحرانی

دانشیار گروه زراعت و اصلاح نباتات دانشکده کشاورزی دانشگاه صنعتی اصفهان با اشاره به الگوی توسعه کشاورزی برای کشور و اصفهان گفت: هر کشوری طبق شرایط محیطی و منابعی که دارد باید برنامه توسعه را به پیش ببرد.

پرویز احسان زاده افزود: معتقدم در کشوری همچون ایران که بارندگی یک چهارم دنیا و تبخیر آب حدود سه برابر متوسط جهانی است برنامه ریزی های تولیدی که مبتنی بر مصرف آب است باید با عنایت به این مساله باشد از این رو استان اصفهان در مرکز ایران و در اوج این مساله است.

این استاد دانشگاه بیان کرد: فکر می‌کنم تمرکز این تعداد جمعیت در فلات مرکزی خلاف عقل سلیم و توسعه شهری و کشاورزی و آینده کشور است چرا که این جمعیت نیازمند غذا بوده و وظیفه تأمین غذا برعهده کشاورزی که بخشی الگوی کشت و تولیدات دامی است.

وی بیان کرد: اگر به صلاح باشد که بخش زیادی از محصولات کشاورزی را با توجه به اینکه منابع آب و خاک به شدت دچار آسیب شده و می‌شوند از مکان‌های مختلف دنیا تأمین کنیم، این در حالیست که نه کشاورز بیکار شود بلکه با یارانه‌هایی که در کل دنیا مرسوم است بدون تکیه بر حمایت‌های دولتی روی پا نخواهد بود.

احسان زاده با بیان اینکه به صنعت بیش از کشاورزی یارانه تعلق می‌گیرد، ادامه داد: این سبب شده که مشکلات جدی از جمله فقر در بخش کشاورزی به وجود بیاید، ضمن اینکه کشاورزی غریب و یتیم است ناچار به تولید غذا هستیم.

وی اضافه کرد: در جایی همچون اصفهان باید به سمت تغییر جدی الگوی کشت برویم، دیگر نمی‌توانیم به سبک اجدادمان تولید گیاهی داشته باشیم از این رو باید به سمت گیاهانی که به ازای مصرف حداقلی آب تولید با ارزش حداکثر داشته باشند همچون گیاهان دارویی.

دانشیار گروه زراعت و اصلاح نباتات دانشگاه صنعتی اصفهان ادامه داد: اگر اصرار به کار کشاورزی و تولید گیاهان با توجه به شرایط فلات مرکزی داریم باید به سمت گیاهانی که مصرف حداقلی آب و ارزش افزوده بالایی دارند پیش برویم.

وی افزود: چهل سال گذشته تولیدات محصولات کشاورزی ۵۰ میلیون تن بود و این در حالیست که در زمان حال به ۱۱۰ میلیون تن رسید اما باید به این نکته توجه کرد که اگرچه تولید افزایش پیدا کرده اما این افزایش به قیمت هدر رفت خاک‌ها و آلودگی منابع آب و رفتن آب به اعماق بوده است.

احسان زاده ادامه داد: بخشی از تولیدات کشاورزی از جمله گندم، برنج، نخود و دیگر محصولات به کشاورزان خرده پا اختصاص دارد که مدیریت خرده پایی از لحاظ تأمین منابع و سوخت و برنامه دادن و تغییر الگوی کشت، پیدا کردن خریدار و کیفیت حداقلی محصول تولیدی که قابلیت صادرات داشته باشد با مشکل مواجه است.

این استاد دانشگاه افزود: در بحث تولیدات گیاهی کشور ما مانند بسیاری از دیگر کشورهای خاورمیانه مبتنی بر خرده پایی بوده که این موضوع مشکلاتی را به وجود آورده است.

وی با بیان اینکه دانشگاه نقش خود را در این زمینه ایفا کرد، گفت: متأسفانه سازماندهی و برنامه ریزی مناسب و دراز مدت در این راستا نداشتیم و شاید به همین دلیل با مشکلاتی روبه رو شده‌ایم از این رو ضمن در نظر گرفتن برنامه باید تولیدات پهنه بندی شود به صورتی که سواحل شمالی برنج و منطقه مرکزی به کشت گیاهان دارویی اختصاص داده شود.

به گزارش ایرنا، کارشناسان بر این باورند با وجود بارندگی‌های سال جاری، بخش اعظمی از کشور از جمله استان اصفهان با تنش آبی مواجه است که با این توصیف راهبرد صرفه جویی باید در همه بخش‌های صنعتی، کشاورزی و آشامیدنی باید به نحو مطلوب اجرایی شود.

بی آبی بخش اعظم حوضه آبریز زاینده رود در یک دهه اخیر خسارت های زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی زیادی برجای گذاشته است.

سد زاینده رود به عنوان یکی از اصلی ترین سدهای مرکز کشور در سال ۱۳۴۹ با ظرفیت ۱.۴ میلیارد مترمکعب بهره برداری شد، این سد قوسی شکل در ۱۱۰ کیلومتری غرب اصفهان قرار دارد.
زاینده رود بزرگترین رودخانه منطقه مرکزی ایران است که از کوه‌های زاگرس مرکزی بویژه زرد کوه بختیاری سرچشمه گرفته و در کویر مرکزی ایران به سمت شرق پیش می‌رود و به تالاب گاوخونی در شرق اصفهان می‌ریزد.
این رودخانه در سال‌های به دلیل تغییرات اقلیمی، خشکسالی‌های متوالی، تراکم جمعیت و برداشت‌های بی رویه به یک رودخانه فصلی تبدیل شده است و در پایین دست بخصوص در فصول گرم سال با خشکی مواجه می‌شود.

۹۸۶۱/‏۶۰۲۶