روزی که اندیشه در بند شد

سوگند خداوند در قرآن به نام قلم معتبرترین و ارجمندترین سند بر قداست قلم است، در کلامی که مهمترین مسائل ارتباط وحیانی آدمی با خالق طرح می‌شود، «ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ؛ سوگند به قلم و آنچه نویسند» … «الَّذی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ؛ آنکه با قلم آموخت.»

نگاهی به تاریخ اسلام نشان می‌دهد توجه و اهتمام عملی به نوشتن را در زندگی پیامبر و امامان (ع) می‌توان از متن سیره آنان دریافت. در صدر اسلام، پس از پایان برخی جنگ‌ها، پیامبر دستور می‌فرمود اسیرانی که به ده نفر از مسلمانان خواندن و نوشتن بیاموزند، آزاد شوند. این عمل در جامعه محروم از تمدن آن دوره، زیباترین و مؤثرترین پیام برای ارج نهادن به جایگاه قلم و علم بوده و هست.

در برخی جنگ‌ها، پیامبر دستور می‌فرمود اسیرانی که به ده نفر از مسلمانان خواندن و نوشتن بیاموزند، آزاد شوند. این عمل در جامعه محروم از تمدن آن دوره، زیباترین و مؤثرترین پیام برای ارج نهادن به جایگاه قلم و علم بوده و هست.

اهمیت قلم از همان ابتدای امر خواندن و نوشتن تاکید و تحکیم شد، در امتیازات قلم از زبان شفاهی عنوان می‌شود: ماندگاری آنچه به نگارش درآمده را نام برد، بیان و سخن معمولاً دقیق نیست. اگر قرار بود کتابی که هزار سال پیش نوشته شده، زبانی به ما می‌رسید و در جایی نوشته نمی‌شد، هیچ گاه به طور دقیق به ما نمی‌رسید و در واقع ما کتاب دیگری را پیش روی خود می‌دیدیم.

سخن فرار می‌کند و نوشته باقی می‌ماند و آنچه ماندگار است و فنا در آن رسوخ نکند بی‌شک در توانمندی‌اش نباید شک و شبهه آورد، بیان و سخن معمولاً دقیق نیست. اگر قرار بود کتابی که هزار سال پیش نوشته شده، فقط به صورت زبانی به ما می‌رسید و در جایی نوشته نمی‌شد، هیچ گاه دقیق به ما نمی‌رسید و در واقع ما کتاب دیگری را پیش روی خود می‌دیدیم.

امتیاز دیگری که برای نوشتن متصور است، صحیح‌تر بودن و مستندتربودن آن است، سخن گفته می‌شود بدون تأمل و تعمق و گاهی اندیشه، اما آنچه به نگارش در می‌آید بنا به حساسیت ماندگاری با تأمل و تفکر همراه است.

تاریخ نوشتار، حداکثر به ۲۰ هزار سال پیش باز می‌گردد و با محدود ساختن به نظام‌های نوشتاری مدوّن، رقمی حدود شش هزار سال پیش را نشان می‌دهد. این ارقام و آمارها فقط تخمینی است از سوی کاوشگران علمی، در صورتی که بدون شک پیشرفتی از سوی جوامع گوناگون، بدون کمک خط و زبان امکان پذیر نبوده است.

تیر؛ سیاره کاتبان

توجه به قلم در سرزمین ما نیز پیشینه‌ای دیرینه دارد. سده‌ها پیش در ایران باستان، تیرگان (سیزدهم تیر) یکی از مهم‌ترین جشن‌های ایران باستان بوده که آئین‌های مخصوصی داشته و یکی از آن‌ها پاسداشت قلم بوده است.

یکی از دلایلی که برای این جشن ذکر شده، این است که در این روز، هوشنگ پادشاه پیشدادی ایران، نویسندگان و کاتبان را به رسمیت شناخت و آنان را گرامی داشت. مردم جشن گرفتند و آن جشن به یاد ارجمندی قلم بر جای ماند. دلیل دیگری هم که برای این جشن ثبت شده، این است که به نوشته ابوریحان بیرونی، سیزدهم تیر، روز ستاره تیر یا عطارد است و چون عطارد، کاتب ستارگان است، می‌توان سیزدهم تیر را روز نویسنده نامید.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز نویسندگان و شاعران سرشناسی چون محمدعلی سپانلو سیزدهم تیر را به عنوان روز قلم و نویسنده پیشنهاد دادند، تا این‌که روز چهاردهم تیر در سال ۱۳۸۱ به پیشنهاد انجمن قلم ایران و تصویب شورای فرهنگ عمومی، به عنوان (روز قلم) در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران به ثبت رسید. امروز ۱۷ سال از تولد روز قلم در تقویم ملی می‌گذرد. به رغم ثبت نام بزرگان نگارش، هنوز برای خیلی‌ها غریبه است،؛ شاید به دلیل غربت قلم، اما این روز می‌تواند فرصتی برای مرور زایش یک نویسنده باشد که در عین حال رسالات او را نیز بیان می‌کند.

استیون کینگ، نویسنده آمریکایی می‌گوید: نویسنده باید به درون خود و به دنیای تخیلاتش نگاه کند. برای اینکه بهتر بتوانید این کار را انجام دهید باید تا می‌توانید کتاب بخوانید و زیاد بنویسید. نویسنده باید انتقادپذیر باشد، «اگر دنبال نویسندگی (یا نقاشی، یا مجسمه‌سازی یا موسیقی…) بروید، بالاخره یک نفر پیدا می‌شود که این کار را در نظرتان کوچک و بی‌اهمیت جلوه دهد، این شما را ناامید نکند.

او توصیه می‌کند: «حتی وقتی شکست می‌خورید، مثبت‌اندیش باقی بمانید. خوش‌بینی بی برو برگرد یک جواب دندان‌شکن به شکست است.

نویسنده نباید نگرانِ بی‌پروا حرف‌زدن باشد. کینگ می‌گوید: اگر می‌خواهید به صادقانه‌ترین شکل ممکن بنویسید، بدانید که دیگر عضویت شما در جامعه آداب‌دانان به پایان رسیده است.

کورت وُنه‌گوتِ، دیگر نویسنده آمریکایی همچون کینگ معتقد است: موضوعی پیدا کنید که برای شما اهمیت دارد و قلبا احساس می‌کنید دیگران هم باید به آن اهمیت بدهند. تأثیرگذارترین و مسحورکننده‌ترین جنبه سبک نوشتاری شما هم همین توجهِ خالصانه است، نه بازی با کلمات.

و در پایان، هنری میلر، نقاش و نویسنده در کتابش ۱۱ فرمان نویسندگی به نویسندگان توصیه می‌کند: آدم بمانید! با مردم در ارتباط باشید، گردش بروید و اگر احساس کردید دوست دارید کاری بکنید، آن را انجام بدهید.