باور متخصصان و صاحبنظران اقتصادی بر این است که تشدید اعتراض ها و نارضایتی های مربوط به اجرای قانون «تجمیع عوارض» از یک سو، و ضرورتِ تعقیبِ اهدافی نظیر گسترش پایه‌های مالیاتی، انتقال بار مالیاتی از تولید و سرمایه‌گذاری به سمت مصرف، اجتناب از اخذ مالیات مضاعف از کالاها و خدمات و توسعه اطلاعات مالیاتی از طریق شفاف‌سازی فعالیت‌های مشمول مالیات بر ارزش‌افزوده سبب شد تا برنامه‌ریزان و سیاستگذاران اقتصادی کشور، به سمت پیاده‌سازی قانون مالیات بر ارزش‌افزوده حرکت کنند.
اکنون مالیات بر ارزش افزوده در بیش از ۱۶۰ کشور جهان که از سطوح متفاوتی برخوردار بوده و از نظر جغرافیایی نیز در پنج قاره جهان گسترده اند، اجرا می شود. درجه موفقیت کشورها در اجرای مالیات بر ارزش افزوده به عوامل گوناگونی بستگی دارد.
پیدایش قانون مالیات بر ارزش افزوده
پژوهشگران معتقدند که نخستین بار در جنگ جهانی اول و در کشور آلمان مالیات بر ارزش افزوده به اجرا درآمد. و اینکه از زمان گسترش و فراگیری اجرای آن در دنیا به ویژه کشورهای اروپایی نیز بیش از نیم قرن سپری شده است.
در کشورما، برای اولین بار لایحه مالیات بر ارزش افزوده از سوی دولت در سال ۱۳۶۶ به مجلس شورای اسلامی ارائه شد و پس از بررسی در کمیسیون اقتصادی و گذشت بیش از ۶ ماه از مطرح شدن آن در صحن علنی و تصویب برخی از مواد آن، با توجه به شرایط خاص اقتصادی کشور در دوران جنگ تحمیلی لایحه مزبور با تقاضای دولت بازپس گرفته شد.
درسال ۱۳۷۰ بخش امور مالی صندوق بین المللی پول، در راستای اصلاح نظام مالیاتی جمهوری اسلامی ایران، اجرای سیاست مالیات بر ارزش افزوده را به عنوان یکی از عوامل اصلی افزایش کارایی و اصلاح نظام مالیاتی پیشنهاد کرد. طی سال های مذکور مباحث و مطالعات فراوانی از سوی وزارت امور اقتصادی و دارایی برای طراحی مناسب نظام مالیات بر ارزش افزوده انجام شد که در قانون برنامه سوم توسعه زمینه های اولیه اجرای آن با قانون تجمیع عوارض پی ریزی شد.
در نهایت، در سال ۱۳۸۷ نسبت به پیاده سازی الگوی مورد وفاق جهانی مالیات بر ارزش‌افزوده اقدام شد. در این سال، قانون مالیات بر ارزش افزوده مطابق اصل هشتادوپنجم قانون اساسی به تصویب کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی رسید و از نیمه دوم سال به اجرا درآمد.
پیش از تصویب قانون مالیات بر ارزش افزوده، قانون «تجمیع عوارض» وجود داشت که با «مالیات بر مصرف یا مالیات در حلقه آخر» امروزه مشابه بود. همانطور که گفته شد اعتراض هایی نسب به این قانون وجود داشت. از جمله اینکه، منتقدان بر این باور هستند که هرچند مالیات های وصولی از محل تجمیع عوارض، بسیار پیشرفته تر از نمونه های قبلی بود، اما به دلیل بروز پدیده آبشاری، به مالیاتی مضاعف توأم با درآمدزایی بسیار اندک تبدیل شده بود.
چیستی مالیات بر ارزش افزوده و رفع چالش آبشار
مالیات بر ارزش افزوده، نوعی مالیات بر مصرف است که در مراحل مختلف زنجیره واردات / تولید / توزیع و مصرف، به تدریج توسط بنگاه های اقتصادی که در مراحل مختلف زنجیره قرار می گیرند، اخذ شده و از هر بنگاه به بنگاه بعدی انتقال می یابد تا درنهایت به مصرف کنندگان منتقل گردد.
هرچند مالیات بر ارزش افزوده در مراحل مختلف زنجیره اخذ می شود، اما وجود ویژگی اعتبار مالیاتی در این نظام، سبب شده است تا مؤدیان و فعالان اقتصادی بتوانند مالیاتی را که روی نهاده های خود پرداخت نموده اند، از مالیات های فروش کسر یا استرداد کنند.
این ویژگی مالیات بر ارزش افزوده سبب می شود تا پدیده «آبشاری بودن» که حتماً در مورد مالیات فروش رخ می دهد، احتمال وقوع به مراتب کمتری در مالیات بر ارزش افزوده داشته باشد. آبشاری بودن مالیات به حالت تشدید شوندگی مالیات و اضافه شدن مالیات بر مالیات اشاره دارد.
البته تحقق این امر مستلزم دو شرط است، نخست آنکه بایستی کل زنجیره عرضه کالاها و خدمات، مشمول مالیات بر ارزش افزوده باشند و دوم، مؤدیان مالیاتی ارزش افزوده که در زنجیره حضور دارند، ترتیبات مقرر در حلقه های ارزش افزوده را کاملاً مراعات نمایند.
لازم به ذکر است که محاسبه مالیات بر ارزش افزوده، با استفاده از فرمولی ساده و با کسر مالیات خرید (که بدان اعتبار مالیاتی خرید اطلاق می شود) از مالیات فروش (که بدان مالیات متعلق گفته می شود) صورت می گیرد.به زبان ساده یعنی اینکه مؤدی مالیاتی هنگام عرضه کالا یا ارائه خدمت به خریدار، مالیات بر عرضه کالا یا ارائه خدمت را از وی اخذ نماید و پس از کسر مالیات خرید نهاده هایش، باقیمانده را به حساب های تعیین شده سازمان مالیاتی واریز کند.
مالیات بر ارزش افزوده و انواع آن
متخصصان و صاحبنظران مالیات بر ارزش افزوده را در سه دسته متفاوت طبقه بندی می کنند که هر کدام دارای سازوکار و مهمتر از آن دارای پیامدها و تبعات خاص خود است.
مالیات بر ارزش افزوده از نوع تولیدی: وقتی صحبت از تولید است، یکی از مهمترین فاکتورها که می تواند مانعی بر سر راه آن تلقی شود مالیات است. نظام تولیدی ما یکدست نیست که مالیاتی یکسان در سراسر آن اعمال شود. برای مثال در مالیت بر ارزش افزوده تولید تمام کالاهای تولیدی و مصرفی مشمول مالیات می شوند و کالاهای سرمایه ای و استهلاک آن از مالیات معاف نیستند و این موضوع باعث تضعیف انگیزه سرمایه گذاری می شود. بعلاوه در نظام تولید انواع مختلف کارگاه ها کوچک، متوسط و بزرگ وجود دارد که نباید در هنگام مالیات گیری به یکسان در نظر گرفته شوند.
مالیات بر ارزش افزوده از نوع درآمدی: در این نوع مالیات، هزینه استهلاک سرمایه ها از پایه مالیاتی کسر و مخارج سرمایه گذاری خالص مشمول مالیات می شود. پایه مالیاتی در این روش مجموعه درآمد پرداختی به عوامل پس از کسر مخارج دستمزدی دولت است.
مالیات بر ارزش افزوده از نوع مصرفی: این مالیات، نوعی مالیات عمومی بر مصرف است و تأثیری بر تصمیمات تولیدی یا سرمایه گذاری ندارد، زیرا سرمایه گذاری خالص مشمول مالیات نمی شود. کارشناسان معتقدند که از میان سه نوع مختلف مالیات بر ارزش افزوده، طراحی سیستم مالیاتی به صورت مالیات بر مصرف با استقبال بیشتری توسط کشورها روبرو بوده است، زیرا در این روش تحقق اهدافی ازجمله کاهش بار مالیاتی بر بخش تولید، تشویق صادرات و ایجاد زمینه مساعد برای سرمایه گذاری تعقیب می شود.
مسائل و چالش های مالیات بر ارزش افزوده
مالیات بر ارزش افزوده نیز همچون دیگر طرح ها و برنامه های اجرا شده بدون عیب و نقص نبوده و با چالش ها و مشکلاتی همراه است. برخی از آنها ناشی از مفاد قانونی این مالیات بوده و برخی نیز منبعث از رویه های اجرایی است.
منتقدان موارد زیر را به عنوان مهمترین مشکلات ناشی از مفاد قانونی مشخص کرده اند: ممیزمحوری در نظام رسیدگی و تشخیص مالیات، فرایند دادرسی مالیاتی نامناسب و ناکارآمد، قطع اخذ مالیات بر ارزش افزوده در زنجیره عرضه کالاها و خدمات، ابهام در خصوص مالیات بر ارزش افزوده مناطق آزاد تجاری-صنعتی، فقدان و یا ابهام در تعریف برخی مفاهیم اساسی قانون مالیات بر ارزش افزوده، حمایت از کالای وارداتی در مقابل کالای مشابه تولید داخل، نبود ضمانت های اجرایی مناسب و نیز عدم تناسب میان برخی تخلفات و جرائم، نبود موضوع مرور زمان در نظام مالیات بر ارزش افزوده، عدم اعطای نرخ صفر مالیاتی به عرضه داخلی ماشین آلات و تجهیزات خطوط تولید کالاها و خدمات مشمول مالیات بر ارزش افزوده در قانون آزمایشی، عدم استرداد مالیات خرید ماشین آلات خطوط تولید کالاهای معاف از مالیات بر ارزش افزوده و ابهام و ضعف در اخذ عوارض آلایندگی از واحدهای تولیدی آلاینده.
همچنین برخی از مشکلاتی که در رویه های اجرای مالیات بر ارزش افزوده وجود دارد عبارتند از: مسئله استرداد اعتبار مالیاتی فعالان اقتصادی عدم استفاده مناسب از اطلاعات اقتصادی مؤدیان به دلیل عدم تکمیل پایگاه های جامع اطلاعاتی، نبود وحدت رویه درنظام مالیاتی کشور، شیوع تأسیس شرکت های کاغذی، تعدد آیین نامه ها و بخشنامه های مرتبط با مالیات بر ارزش افزوده و در نهایت ضعف زیرساخت های نرم افزاری و سخت افزاری لازم برای اجرای قانون مالیات بر ارزش افزوده. البته در مورد اخیر سازمان امور مالیاتی کشور در سال های گذشته اقدامات خوبی انجام داده و سامانه هایی را جهت تسریع در روند مالیت گیری و همچنین ایجاد شفافیت ایجاد کرده است.
البته، علیرغم مشکلات یاد شده، کارشناسان بر این باورند که نباید این نکته را نیز از نظر دور داشت که یکی از مهمترین دستاوردهای اجرای قانون مالیات بر ارزش افزوده توسعه اطلاعات مالی و مالیاتی از مؤدیان، شفاف سازی فرایندها و معاملات اقتصادی و همچنین رصد زنجیره عرضه کالا و خدمات از تولید و واردات تا مصرف و صادرات بوده است.
نظر شما