«حبیب سماعی»؛ سنتورنواز نابغه

سنتور از جمله سازهای اصیل ایرانی است که در برخی از کشورهای مشرق زمین به شکل و نام های متفاوتی استفاده می شود و آوازه این ساز همراه با هنرمندان برجسته ای همچون حبیب سماعی هم آوا شده است.

این ساز دارای صدایی زیبا، پرطنین و گیرا است و در صورت کوک بودن با نواختن مضراب بر روی آن صدای خوشی برمی خیزید، سازی اغوا کننده ای که غالباً نواختن آن را ساده می پندارند در حالی که طریقه صحیح مضراب زدن وبویژه کوک های مختلف با دارا بودن ۷۲ سیم، کار بسیار دشواری است به طوری که برخی بعد از ۱۰ سال نواختن این ساز هنوز قادر به کوک کردن آن نیستند.

سازهای زهی معمولاً دارای یک خرک ثابت بوده و سیم ها روی آن قرار گرفته و کوک می شوند، ولی سنتور در صورت استاندارد بودن، دارای ۱۸ خرک بوده که برای کوک کردن بجز شل و سفت کردن سیم ها، خرک ها نیز جا به جا می شوند. این ساز دارای حساسیت زیادی است به طوری که تغییر آب و هوا و دما، روی آن تاثیر گذاشته و آن را فالش می کند.

از نوازندگان صاحب نام سنتور می توان به محمدصادق خان، محمد حسن خان (سنتور خان)،علی اکبرشاهی، حسن سنتوری، سماع حضور، حبیب سماعی، نور علی برومند، منصور یاحقی، منصور صارمی، ابوالحسن صبا، حسن صبا، رضا ورزنده، فرامرز پایور، منوچهر جهانبگلو، فضل الله توکل، مجید نجاهی، حسین ملک، رضا شفیعیان، پرویزمشکاتیان، عبدالمجید کیانی، محمد حیدری، اسماعیل تهرانی، ارفع اطرایی، میلاد کیایی و پشنگ کامکار اشاره کرد.

حبیب سماعی سال ۱۲۸۰ درخانواده ای هنرمند متولد شد. پدرش، سماع حضور از استادان و نوازدگان چیره دست و پرآوازه سنتور و از شاگردان محمد صادق خان رییس (سرورالملک) بود که گذشته از موسیقی در کشتی نیز سرآمد زمان خود بود. سماع حضور مردی مومن و با تقوا بود و موسیقی را وسیله ای برای تزکیه نفس و تقرب به خداوند می دانست حتی در خلوت خود ابتدا وضو می گرفت و سپس ساز می نواخت.

آشنایی با موسیقی از چهار سالگی

وی حبیب را از خردسالی به وسیله نواختن ضرب (تنبک) با موسیقی آشنا کرد به طوری که چهار سالگی همراه ساز پدر ضرب می گرفت و به دلیل جثه کوچکش مجبور بود ضرب را روی بالش گذاشته و بنوازد.

وی پس از آنکه به وسیله این ساز با ضرب های موسیقی آشنا شد در شش سالگی نواختن سنتور را نزد پدر فرا گرفت.

پشتکار و نبوغ حبیب در یادگیری سنتور به حدی بود که در ۱۰ سالگی سازش شنیدنی و مورد تایید بزرگان موسیقی آن زمان همچون میرزا حسینقلی، میرزا عبدالله ونایب اسدالله نی زن بود.

حبیب پس از چندی به مدرسه موزیک راه یافت و به مقدمات نت آشنایی پیدا کرد ولی دانستن خط موسیقی در نوازندگی و ثبت آثارش تاثیری نگذاشت و به روش "سینه به سینه" هنرش را ادامه داد.

سماع حضور در اواخر عمر به اتفاق خانواده به مشهد رفت و در جوار مرقد مطهر حضرت امام رضا (ع) معتکف شد. حبیب نیز همچنان به نواختن سنتور می پرداخت و پس از چندی آوازه سازش در این شهر پیچید. وی به دلیل علاقه اش به لباس نظام به خدمت ارتش درآمد و تا پایان عمر نظام را رها نکرد.

او پس از فوت پدر به تهران بازگشت و مورد استقبال هنرمندان آن زمان به ویژه استاد صبا قرار گرفت و به پیشنهاد او کلاس آموزش سنتور را افتتاح کرد ولی از آنجا که سنتور درآن زمان ساز مهجوری بود استقبال شایان توجهی از کلاس وی نشد و کسانی هم که برای فراگیری به او مراجعه می کردند پس از مدتی از ادامه آن سر باز می زدند. تنها نورعلی برومند، مهندس قباد ظفر و مرتضی عبدالرسولی از شاگردانی بودند که تا پایان عمر حبیب، وی را رها نکرده و از او استفاده می کردند.

پرهیز از تکرار و تاکید بر تنوع

سماعی از نخستین نوازندگانی بود که پس از آغاز به کار مرکز فرستنده تهران در رادیو به نوازندگی پرداخت و از شهرت خاصی برخوردار شد و هنرمندان و صاحبنظران ساز او را مجموعه ای از استعداد لطف، مهارت، تبحر و زیبایی تعبیر کردند. وی به درخواست مسئولان فرهنگی، به اداره فرهنگ منتقل شد و به تعلیم سنتور پرداخت اما پس از چندی به خدمت نظام بازگشت.

هانری ماسهاز شرق شناسان برجسته که در مراسم هزاره حکیم ابوالقاسم فردوسی ساز حبیب را شنید، ضمن تشویق و تحسین، وی را از افتخارات هنر ایران زمین برشمرد وگفت: موسیقی ایرانی با داشتن هنرمندانی چون حبیب سماعی می تواند در دنیا حضور چشمگیری داشته باشد و این نغمات روح انگیز را به گوش جهانیان برساند.

زنده یاد نورعلی برومند شاگرد استاد سماعی، تنوع در نوازندگی را از ویژگی های وی دانسته و معتقد بود که قطعات تکراری هیچگاه در نوازندگی حبیب شنیده نمی شود. به گفته وی سماعی هربار حداقل سه ربع ساز می زد و در هر بار تازگی، نوآوری وخلاقیت جدیدی در سازش شنیده می شد.

درمان فشار خون نخست وزیر

برومند در خاطراتش می نویسد: محمد علی فروغی نخست وزیر وقت به علت بیماری و عارضه فشارخون در منزل بستری بود، طوری که رییس دفترش کارهای مربوطه را به خانه وی می آورد. فروغی به ساز سماعی علاقه مند بود و پس از چندی که در خانه بستری بود، هوس شنیدن ساز او را کرده و چندین بار وی را دعوت می کند ولی سماعی که از این کار اکراه داشت به بهانه های مختلف امتناع کرد. سماعی بالاخره دعوت فروغی را پذیرفت و زمانی که به اتفاق برومند وارد منزل فروغی شدیم پزشک در حال معاینه وی بود و از فشار خون بالایش اظهار نگرانی می کرد، درهمین حال حبیب به مدت یک ساعت قطعات مختلفی را در دستگاه همایون نواخت، پس از پایان ساز سماعی، فروغی احساس بهبودی کرد و پزشک نیز بعد از معاینه مجدد، دید فشار خون وی طبیعی شده است. فروغی زبان به تمجید و ستایش موسیقی ایرانی و ساز سماعی گشود و اظهار داشت این نوع موسیقی آن هم با مضراب های روح نواز سماعی در روحیه و بهبود بیماری تاثیر بسزایی دارد.

برومند هم از موقعیت استفاده کرده و به فروغی گفت که موسیقی ایرانی چند روزی است که از برنامه های هنرستان عالی موسیقی حذف شده است. نخست وزیر از این ماجرا ناراحت شد و بلا فاصله حکم عزل رییس و معاون هنرستان و انتصاب علینقی وزیری و روح الله خالقی را صادر کرد.

سماعی از روح حساس و لطیفی برخوردار بود وتحمل مطرب پروری، نا بسامانی و اشغال وطن توسط بیگانگان برایش دشوار بود لذا گوشه نشینی اختیار کرد.

استادحبیب سماعی در بهمن ماه ۱۳۲۴ بر اثر سرماخوردگی مبتلا به ذات الریه شد و برغم کوشش پزشکان بهبود نیافت و سرانجام در بیست و دوم تیر ماه ۱۳۲۵ در سن ۴۵ سالگی درگذشت.

۹۹۱۹/‏۱۶۵۴