غیرمتعهدهای جهان و راه دشوار آزادی

پس از پایان یافتن جنگ جهانی دوم در سال ۱۹۴۵ میلادی و با آغاز دوران موسوم به «جنگ سرد»، ابرقدرت های شرق و غرب برای قدرت نمایی هر چه بیشتر و پیروزی در این جنگ به یارگیری سیاسی روی آوردند. در این میان، گروهی از کشورها برای تامین امنیت سیاسی و اقتصادی خود به ایالات متحده پناهنده شدند و «بلوک غرب» نام گرفتند و گروه دیگری از کشورها نیز به سرپرستی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی تلاش کردند کشورهای ویران خود را بازسازی کنند و «بلوک شرق» نامیده شدند. در نیمه دوم قرن بیستم پیمان‌های نظامی، منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای به راهبری آمریکا و شوروی منعقد شد و کشورهایی که در این دو بلوک قرار داشتند نیز در سایه آنها قرار گرفتند. از مهم ترین این پیمان ها می توان به «ناتو» (سازمان پیمان آتلانتیک شمالی) و پیمان نظامی «ورشو» اشاره کرد.

در این میان کشورهایی نیز بودند که نمی خواستند در هیچیک از این دو جبهه وارد شوند و منافع ملی خود را براساس منافع و ایدئولوژی کمونیسم یا لیبرال سرمایه داری ابرقدرت های شرق و غرب تنظیم کنند. این کشورها سیاست «موازنه منفی» را در پیش گرفتند و بر اساس منافع ملی خود با هریک از کشورهای شرق و غرب ارتباط برقرار کردند.

** کنفرانس «باندونگ» و شکل گیری تفکر «عدم تعهد»

نخستین بار در سال ۱۹۵۵ بود که شهر باندونگ در کشور اندونزی میزبان تعدادی از سران کشورهای آسیایی و آفریقایی بود. «احمد سوکارنو» رییس جمهوری وقت این کشور، میزبانی این اجتماع جهان سومی را بر عهده گرفت و «جواهر لعل نهرو» نخست وزیر وقت هند، رهبر این کنفرانس بود. این اولین بار بود که کشورهای نوپای آسیایی و آفریقایی که به تازگی طعم استقلال را می چشیدند دورهم گرد آمده بودند.

در واقع، کنفرانس «باندونگ»، مقدمه ای بود برای خلق «جنبش عدم تعهد» یا Non-Aligned Movement موسوم به NAM. در کنفرانس آن سال، ۲۹ کشور شرکت کردند و نزدیک به یک میلیارد نفر حاضر شدند. چون این رویداد اندکی بعد از استقلال هند روی داد می توان گفت، اندیشه عدم تعهد متاثر از افکار «مهاتما گاندی» معروف به «پدر هند» بود.

** بلگراد و تولد رسمی جنبش غیرمتعهدها

جنبش غیرمتعهدها در سال ۱۹۶۱ میلادی برابر با ۱۳۴۰ شمسی با پشتیبانی «فیدل کاسترو»، رهبر کشور کوبا، «یوسیپ بروز تیتو» معروف به «مارشال تیتو» رییس جمهوری یوگسلاوی سابق، «قوام نکرومه» نخستین رییس جمهوری کشور آفریقایی غنا، «جمال عبدالناصر»، دومین رییس جمهوری مصر که ایده ملی گرایی وی بسیار مشهور است، «جواهر لعل نهرو» اولین نخست وزیر هند و «احمد سوکارنو» نخستین رئیس جمهوری اندونزی به طور رسمی تاسیس شد. «کریشنا منون» دیپلمات هندی، نخستین شخصی بود که در سال ۱۹۵۴ در یکی از نشست‌های سازمان ملل متحد این اصطلاح را در اشاره به این تفکر به کار برد. جنبش عدم تعهد از جمله نهادهایی است که ویژگی‌های سازمان های بین المللی را دارد اما چون شخصیت حقوقی بین المللی را ندارد یک سازمان بین‌المللی محسوب نمی شود.

** عدم تعهد به چه معناست؟

اعضای این جنبش در قراردادشان متعهد شدند که در پیمان های نظامی اصلی دوره جنگ سرد یعنی «ناتو» و «ورشو» و نیز پیمان‌های نظامی چون «سنتو» و «سیتو» عضو نشوند و در مشی سیاست خارجی خود نیز از سیاست «عدم تعهد» به معنای استقلال از ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی پیروی حرکت کنند.

**پیوستن ایران به جنبش عدم تعهد

ایران تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی به دلیل عضویت در پیمان نظامی «سنتو» نمی توانست به جنبش عدم تعهد ملحق شود اما با پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ و اعلام س ی اس ت «نه شرقی، نه غربی» از سوی امام خمینی رحمه الله، بنیانگذار جمهوری اسلامی که بیان کامل و موجز دکترین جنبش عدم تعهد بود، تهران به طور رسمی در سال ۱۳۵۸، در ششمین نشست سران جنبش عدم تعهد در «هاوانا» پایتخت کوبا شرکت کرد و به این جنبش پیوست.

** همکاری و حمایت متقابل ایران و عدم تعهد

جنبش غیر متعهدها در موارد بسیاری با حمایت از ایران نشان داده است که با وجود مشکلات و دشواری های متعددی که کشورهای عضو با آن رو به رو هستند، تلاش کرده است به آرمان های خود پایبند بماند. جنبش عدم تعهد سرنگون کردن هواپیمای مسافربری ایران در تیرماه ۱۳۶۸ از سوی ناو جنگی آمریکایی «یو اس اس وینسنس» را محکوم کرد، اجرای قطعنامه ۵۹۸ حمایت کرد و در موارد دیگری که با سیاست خارجی تهران مطابقت داشته است، از تهران حمایت کرده است. از جمله این موارد می توان به موضوع فلسطین و برنامه صلح آمیز هسته ای کشورمان اشاره کرد.به طور مثال، وزرای ۱۱۸ کشور عضو جنبش عدم تعهد با صدور بیانیه‌ای در نشست تهران از برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران حمایت کردند. در این بیانیه تصریح شد که حق کشورها برای توسعه انرژی اتمی برای مقاصد صلح‌آمیز نباید به هیچ عنوان محدود شود و انتخاب‌ها و تصمیم های تمامی کشورها از جمله جمهوری اسلامی ایران برای استفاده صلح‌آمیز از فناوری هسته‌ای و چرخه سوخت باید محترم شمرده شود.»

یکی دیگر از مهم ترین اقدام حمایتی جنبش غیرمتعهدها از تهران این بود که این جنبش تلاش کرد ایران در نشست های شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی که با هدف بررسی فعالیت های هسته ای ایران برگزار شده بود، محکوم نشود. غیرمتعهدها با موضع گیری خود از این شورا خواستند دور از فشارهای سیاسی به بررسی دقیق وضع تسلیحاتی همه کشورهای عضو بپردازد. جنبش عدم تعهد همچنین در پایان چهاردهمین نشست سران در هاوانا در بیانیه جداگانه ای علاوه بر حمایت از فعالیت های صلح آمیز هسته ای ایران، پیوستن رژیم صهیونیستی را به NPT (معاهده منع اشاعه سلاح های هسته ای). خواستار شد.

.به طور کلی می توان گفت از زمانی که ایران به این جنبش پیوسته است، جایگاه این جنبش در معادلات بین المللی تقویت شده است به ویژه آنکه جمهوری اسلامی ایران به همراه کوبا، مالزی و آفریقای جنوبی در ردیف چهار کشور پیشرو در زمینه بیداری غیرمتعهدها قرار دارد که از زمان پیوستن به این سازمان همواره به ضرورت عملی شدن خواسته های جنبش اهتمام و بر آن تأکید کرده است. تهران در سال ۲۰۱۲ میزبانی نشست عدم تعهدها را بر عهده داشت.

** مواضع تهران در نشست های عدم تعهد

مقامات کشورمان در سخنرانی های خود در نشست های سران این جنبش همواره تاکید کرده اند که نقش جهانی این جنبش می بایست با هدف تحقق تساوی حقوق در عرصه بین المللی پررنگ شود و با توجه به مقتضیات و تحولات سریع جهان معاصر، لازم است که در برخی اصول عدم تعهد تجدیدنظر صورت گیرد تا حرکت جنبش به سوی جنبه ایجابی و نقش آفرینی و رهبری موثرتر و کارآمدتر صورت گیرد. مقامات جمهوری اسلامی تصریح کرده اند که تقویت هویت جنبش براساس صلح، معنویت و محبت و تحقق آرمان های بشری برای غلبه بر ناامنی و تبعیض و بی ثباتی امری ضروری است و لازم است که به ظرفیت های بالای سیاسی کشورهای غیرمتعهد توجه شود تا بتوان صلح و آرامش را توسعه داد. لازم است که بر مبنای گفتمان عدالتخواهی در اهداف و ساختار شورای امنیت سازمان ملل بازنگری کلی صورت بگیرد چرا که اینکه برخی کشورها عضو دائم این شورا باشند و «حق وتو» داشته باشند با عدالت سازگار نیست.

ونزوئلا درحال حاضر رئیس کنونی جنبش عدم تعهد است. جمهوری اسلامی ایران (رئیس سابق) و جمهوری آذربایجان (رئیس بعدی) این جنبش هستند. در نشست ونزوئلا، وزرای امور خارجه ایران، کوبا، بولیوی، نیکاراگوئه، فلسطین، سورینام، آنتیگوا باربودا و معاونان وزیر خارجه روسیه و ترکیه حضور دارند. هجدهمین نشست سران عدم تعهد قرار است ۲۵ و ۲۶ اکتبر سال ۲۰۱۹ (سوم و چهارم آبان ماه ۱۳۹۸) در جمهوری آذربایجان و به میزبانی رییس جمهوری این کشور برگزار شود. هفدهمین نشست سران این جنبش اواخر شهریور ماه ۱۳۹۵ در مارگاریتای ونزوئلا برگزار شد و تهران نیز نیمه اول شهریور ماه ۱۳۹۱ میزبان شانزدهمین نشست سران عدم تعهد بود. نشست وزرای دفتر هماهنگی جنبش عدم تعهد از ۲۷ تا ۳۰ تیر ماه (۱۸ تا ۲۱ ژوییه) کاراکاس با عنوان «ترویج و تثبیت صلح از طریق احترام به حقوق بین‌الملل» درحال برگزاری است.